He kōrero mō ngā waka
Nō Te Aupōuri, i kōrerotia ki a Richard Benton
Ko ēnei kōrero he mea kōrero ki a au e ētahi o ngā kaumātua o Te Aupōuri. Nā Wāta Tepania o Ahipara rātau ko Pako Heka, ko Hōhepa Kānara, ko Hari Kapa o Te Kao, te nuinga o toku mātauranga. Otirā, mehemea e hē ana ētahi wāhi o aku kōrero, nōku pea te hē!
Nā, he maha ngā waka o tēnei takiwā o te Taitokerau, ā, he maha ngā kōrero mō ēnei waka. E rima ngā iwi e noho mai nei i te Taitokerau, ko Ngāpuhi, ko Te Rārawa, ko Ngāti Kahu, ko Ngāti Whātua, ko Te Aupōuri.
Ko te waka tuatahi ko Ngātokimatawhaorua. I mua, ko tēnei te waka o Kupe. I te hekenga tuarua mai ki koneki, ko Nukutawhiti tōna tangata. Ko tona piri i haere mai ai ko Mamari, ko tōna tangata ko Ruanui. Ko ēnei waka e rua, i ū mai ki Hokianga.
I muri tonu o te ūnga mai o ngā waka nei, ka tupu te raruraru i waenganui i ngā tohunga nei, i a Nukutawhiti rāua ko Ruanui. Ka hanga ngā ariki nei i ō rāua whare; ko Whānui te whare o Ruanui, to Nukutawhiti ko Ngaromatea. Ka oti tō Ruanui, ka mea a Nukutawhiti, "Taihoa te kawa mō tō whare, kia oti tōku!"
Ka whakaae a Ruanui, engari ka whakakītia ake tōna whare i te hua o te ngahere, i te kiore, i te taro, i te kūmara. Ka oti te whare o Nukutawhiti, hore kau he kai mō te kawanga, hore kau. Ā, ka karakia a Nukutawhiti ki te moana, kia mauria mai he tohoraha mō te kawanga o tōna whare.
Ka puta mai te tōhoraha raka, e tere mai ana. Ka titiro a Ruanui ki te ika, ā, ka karakia ia, kia hoki te tōhoraha ki te moana. Ka mutu te karakia, kua hoki te ika ki waho. Nā, ka kite a Nukutawhiti kua kau atu te ika rā ki te moana nui, ka karakiatia e ia kia whakahokia mai anō te tohoraha rā ki uta.
Nā reira tēnei wahapū i whakaingoatia ai ko Hokianga-whakapau-karakia. Ki ngā kōrero a ngā kaumātua, ko tā Ruanui te karakia kaha rawa, arā, ka hoki atu te tohoraha ki te tai, e kore e hoki mai anō ki roto o tērā wahapū.
Nā, ko Mātaatua tētahi anō o ngā waka i ū ki koneki i ngā rā o mua. Ko te ūnga o tēnei waka kei raro iho o tētahi pā, ko Tamatea te ingoa. Ko Māhuhu-ki-te-rangi te piri i whakawhiti mai ai. Ko te tangata o runga o Mātaatua, ko Puhi. Ko Whakatau-ariki te tangata o runga o Māhuhu-ki-te-rangi.
Tēnei waka, a Māhuhu-ki-te-rangi, i tahuri ki te wahapū o Pārengarenga. I tōna tahuritanga, ka toremi te tupuna nei a Rongomai, ka kāinga e te araara.Nā reira i tapu ai tēnei ika, te araara, ki tēnā iwi.
I te tahuritanga o taua waka, ka kake katoa mai ngā tangata ki runga i a Mataatua, ā, ka ū katoa rātou ki Tamatea. Ka noho rātou ki reira, kātahi ka haere a Puhi ki te tirotiro haere i ngā takiwā o te motu nei. I te haerenga o Puhi i runga i a Mātaatua ka haere hoki a Toroa. Ki ngā kōrero, i haere mai a Toroa mā runga i Māhuhu-ki-te-rangi. I eke tēnei ki tangata ki runga i Mātaatua i muri i tana tahuritanga.
Ka haere whakarunga rāua, tae noa ki Maketū. Ka kite a Toroa i te waka o Turi i a Aotea, kātahi ka pātaia, kei hea ngā uri o Turi. Ka kōrerotia mai, kua haere ki te tuawhenua.Ka mea atu a Toroa ki a Puhi, e noho ana ia i reira ki te rapu i ōna whanaunga.
Nā, ka huri a Puhi, ka haere mai te waka, ka whakawhiti ki te tai hauāuru, ka hoki mai i reira ki te wahapū i Hauraki. Ka rere atu i koneki tae noa ake ki roto rawa o te awa o Hokianga, ki tētahi wāhi ko Te Pūrū te ingoa.
Ka mauria mai te waka i reira, kātahi ka tōia, kia whakawhiti mai i Hokianga ki te tai rāwhiti. Nā, i a ratou e haere ana, e tōia ana te waka nei ki te puke e kīa nei ko Puketī. I reira ka whakanohoia ngā tītī mō te waka; koia i huaina ai te ingoa o taua puke ko Puketī nō ngā rākau i whakanohoia hei neke i a Mātaatua, kia kake ai i taua puke. Eke ake ki runga, ka haere ki te whenua pararahi. Ka mahue atu te tīheru o Mātaatua ki taua wāhi. Ka huaina tēraka wāhi ko Te Tī, nō te tīheru o Mātaatua, i whakakōhaturia kei koraka.
Nā, ka whakawhiti i konā, ka mahue te waka ki tētahi kōpua kei uta o Te Tī. E takoto ana tēneki waka ki reira tae noa mai ki tēnei wā. Kāti tēnā ngā kōrero mō Mātaatua.
Ka tae mai anō a Kurahaupō. Kei Muriwhenua e takoto ana ināianei, he kōhatu. Tōna tangata ko Pō. Tōna piri i te haerenga mai ko Waipapa; ko te rangatira o tēnei waka ko Whakatū. Ka ū mai ēnei waka ki Rangiaohia. Te kitenga o Pō i Muriwhenua, ka kī ia, "Ko te muri tēnei o te whenua." Nō reira te ingoa nei a Muriwhenua, e mau tonu nei i tēnei rā.
Nā, ko tēneki Whakatū te tupuna o Kahukura, arā, o te tangata i kite rā i ngā tūrehu e mahi kupenga ana. Ki ngā kōrero a ētahi o ngā kaumātua, i heke mai a Kahukura ma runga i tērā waka, i a Te Arawa. Ū ana a Te Arawa ki Muriwhenua, ka eke a Kahukura ki uta mātakitaki haere ai. I a ia e haere ana, ka tae ia ki Te Kao. I reira, ka mahue tāna toko. Nō reira te ingoa nei, ko Te Toko-o-Te Arawa. He urupa taua wāhi ināianei.
Tētahi atu hoki o ēnei waka ko Mamaru. Ko Te Parata te tangata o runga. Ka eke mai ki uta tēneki waka ki Te Ika-tikitiki, arā, ki te wāhi e kīa nei ko Taipā. Nō muri nei tēnei ingoa tuarua. Te piri o tēnaka waka ko Te Ruakaramea. Ko Moehu te kāpene o taua waka. Ko Te Ruakaramea kei Mango-nui e takoto ana, kei raro o te moana, i roto i te wahapū. I heke mai ngā iwi katoa o te Tai Tokerau i ēnei waka e waru.