He kupu whakataki
He huinga pukapuka a Te Tautoko i whakatakotoria hei rauemi whai muri i a Whakawhiti. He rauemi reo Māori tēnei e tautoko ana i ngā wāhi whāinga matua ki tā Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa. Ka whakaatu hoki i ngā kaupapa whānui e pā ana ki te pāngarau, te pūtaiao, te hangarau, ngā tikanga ā-iwi, ngā toi, me te hauora i roto i ngā kaupapa kawea ai e ngā ākonga ia rā. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono anō hoki hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, ā-rōpū, ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero.
Kua hora mai a Te Tautoko 51 hei whāwhātanga mā te hunga kua 6 tau, ā piki ake, e whakaakona ana ki te reo Māori. Kei tēnei pukapuka ngā whakaaro tautoko i Te Reo Māori 074, Te Reo Rangatira 175, me te NCEA taumata 1.
Te whakamahi i tēnei huinga pukapuka
Tērā pea ka hiahia koe kia pānui ngā ākonga i tētahi kōrero i te tuatahi, kātahi ka whai i tētahi pātai, ka whakautu rānei i ētahi pātai kua whakatakotoria. Tērā rānei ka hoatu ngā pātai ki ngā ākonga i mua i tā rātou pānui i ngā kōrero. Ko te hua o tēnei, ka āta mōhio ngā ākonga ki ngā tino āhuatanga hei kimi mā rātou i a rātou e pānui ana. Tērā rānei ka whakamahia tēnei hei tāhuhu mō tētahi rangahautanga, ka taea rānei te kawe ngātahi ki ētahi kaupapa rangahau e whakahaeretia ana e te akomanga. Arā ētahi mahi ka whai kia auaha tonu te reo Māori. Ka noho ēnei hei whakahauhau i ngā ākonga kia tuku i ō rātou hinengaro kia rere.
Ko tā te katoa o ngā kōrero kei tēnei putanga, e hāngai ana ki ngā kaupapa whenua, whakapapa, tūrangawaewae, tangata rongonui, ngā kōrero o neherā, otirā, me te tuku tirohanga Māori ki te ao whānui.
Ngā whāinga paetae
Kua tohua ngā whāinga paetae mai i ngā whenu o Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, me ētahi atu o ngā marautanga o Aotearoa i ngā wāhi e tika ana, e hāngai ana ki ia kōrero. Kua tohua anō hoki ngā pūkenga me ngā waiaro i ngā wāhi e tika ana. Heoi anō ngā pūkenga, ngā waiaro rānei ka āta tirohia, kei te āhua tonu o te huarahi ka whāia e koe hei kawe i ngā mahi.
Ngā taumata mō te pānui pukapuka
Ko ngā kōrero kei tēnei kohinga e tika ana mō ngā ākonga kei te 6 tau piki ake tō rātou akoranga ki te pānui reo Māori. Otirā, ko ngā kōrero whai kupu ōpaki, ōkawa, kīrehu, kīwaha rānei, tērā pea e hāngai kē ana ki ngā taumata o runga ake. Māu tonu e whakatau mēnā e tika ana kia ārahina te pānui a te ākonga, kia mahia tahitia rānei, me waiho rānei mā te ākonga me tōna kotahi e pānui ngā kōrero. He mea whakamārama i te pānui e ārahina ana, te pānui tahi, me te pānui motuhake i roto i te pukapuka Ngā Kete Kōrero: Hei Āwhina i te Kaiwhakaako (dewey 499) me Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa (Te Pou Taki Kōrero, Te Whanganui-a-Tara, 1996).
Ngā kaupapa o Te Tautoko 51
| 1. | Ko wai o tātou tīpuna? | nā Damon Salesa | Kōrero whakataki |
He kōrero pono tēnei mō te kitenga o tētahi tuahiwi tawhito rawa i kitea i te whenua o Moturiki, i Whīti. He mea whakahura ngā kōiwi nei nā Chris Suri rātou ko tana rōpū huakanga. Ko tā te whakapae, he kōiwi ēnei nō tētahi o ngā tīpuna ake o Te Moananui-a-Kiwa. Ka tapaina ko Mana hei ingoa mōna.
| 2. | Te ako i ngā āhuatanga o ngā wā o mua | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He tirohanga whānui tēnei ki ngā momo tikanga pūtaiao i whāia e Chris Suri rātou ko tana rōpū i te huranga a Mana, arā, te mahi huakanga, te mātauranga tikanga tangata, te tāhuhu kōrero, te wetereo, me te pūtaiao māori.
| 3. | Mahinga pūtaiao | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He kōrero whakamārama tēnei mō te mahi tātai waro, me tōna hiranga hei tautoko i ngā kaipūtaiao kia kite i te tawhito o te whēua, te anga, te niho, me ētahi atu mea. Mā te tātai waro, ka taea hoki e ngā kaipūtaiao te kite i te āhua o te nohonga a te tangata ki tōna ao.
| 4. | Te Moananui-a-Kiwa | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He tirohanga whānui tēnei ki ngā tini moutere o Te Moananui-a-Kiwa, arā, ko Te Moananui-a-Kiwa Pātata me Te Moananui-a-Kiwa Mamao. Ka titiro hoki e ngā kairangahau pūtaiao ki tētahi o ngā tino taonga o Te Moananui-a-Kiwa, arā, ngā momo matau hī ika. He kōrero hoki tēnei wāhanga mō ngā ahurea tuatahi me te taenga tuatahi o te iwi tauhou ki aua rohe.
| 5. | Te moko pitau-ira me ō tātou tīpuna | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He kōrero whakarāpopoto tēnei mō te moko pitau-ira, me tōna hiranga hei māramatanga ki ngā hononga whakapapa o tētahi ki tētahi.
| 6. | Te whakapapa o ngā reo | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He tirohanga whānui tēnei ki ngā reo maha o tēnā iwi, o tēnā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. Ka kite i ngā ōritenga me ngā rerekētanga o aua reo. Ka whakarōpūtia kia rua ngā tino rōpū reo, arā, ko Te Whānau Reo o Ngā Moutere Whakarunga me Ngā Reo Papua.
| 7. | Te uku tārai Rapita | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
He kōrero poto tēnei mō te uku tārai Rapita, mō te iwi Rapita hoki me ā rātou tauira uku i kitea whānuitia i Nū Kīni atu ki Hāmoa. Ka kitea te kaha o te iwi Rapita me tā rātou torotoro haere ki pae tawhiti nā roto i Te Moananui-a-Kiwa.
| 8. | He aha te take i wehe atu rātou? | nā Damon Salesa | Kōrero rangahau |
Ko te pūtake o tēnei wāhanga kia whakawhitiwhiti whakaaro mō tēnei tino pātai nei nā, he aha te take i wehe atu rātou? Arā, nā te aha i wehe atu ai te iwi Rapita, ka hōrapa tō rātou noho ki ētahi atu moutere i Te Moananui-a-Kiwa. Atīa, ka whakamāramatia tō Mana oranga nā te mahi pūtaiao kia whakaaturia nā te aha tōna iwi i wehe atu ai.
