Te whakapapa o Te Houtāewa
Nā Mutu Kapa
He kōrero ēnei mō tētahi o ngā toa o Te Aupōuri; arā mō Te Houtāewa. I oma a Te Houtāewa mai i Maunganui ki Ahipara ki te tiki kūmara mō te hāngi a tōna whaea. Ko te tawhiti o tēnei omanga he neke atu pea i te waru tekau māero; nāna i oma i te whā hāora.
Ko te kaituhi he kaumātua nō Te Aupōuri nō Waikato hoki, ka iwa tekau ōna tau. He minita ia, nō te Hāhi Mihinare, he tangata rongo nui.
Te Houtāewa
Ko Te Ihupango, he rangatira nō Te Aupōuri. He haere tonu te mahi a tēnei kaumātua me ngā Pākehā aru tohoraha. I tōna hokinga mai ki Te Kao ka hoatu e ngā Pākehā nei, hei takoha ki a ia, he pū me te toki.
Nō tana taenga mai ki te kāinga ka rongo i ngā mahi toa a tana mokopuna, a Te
Houtāewa, ka karanga i te mokopuna ka mea atu, "E mea nei te patu māu."
Ka pātai a Te-Houtāewa, "He aha tēnā mea?"
Ka whakautu a Te Ihupango, "He pū tēnei patu."
Ka pātai anō a Te Houtāewa, "Hei ā pēhea te whakamahi i tēnā mea?"
Ka haere a Te Ihupango, ka puru i te pū ki te paura me te matā, ka mea atu, "E kite ana koe i ngā manu e noho mai rā?"
Ka mea atu a Te Houtāewa, "Āe. Engari he tawhiti rawa pea?"
Ka pūhia ngā manu rā e te kaumātua nei, ngahoro mai ana, pēhea te tini. Heoi anō ki a Te Ihupango ka mīharo a Te Houtāewa ki te pū nei, ka mea atu anō, "E mea nei te patu māu."
Anō ko Te Houtāewa, "Nā te ware tēnā patu. Engari tukuna kia piri, ka patu ai, nā te rangatira tēnā patu. E kore ahau e pai ki tēnā patu."
Ka koa te ngākau o Te Ihupango i ngā kōrero a te mokopuna, ā, ka mea atu, "E pēhea ana oti koe ki tēnei?"
Ka tango a Te Houtāewa i te toki, ka tirotiro, ka mea, "E ao te patu! Hōmai tēnei toki māku."
Ka huaina e ia tana toki, ko Tū-nui-a-rangi.
Ko te pāpā o Te Houtāewa ko Kaingarua. Ko tōna māmā, he kōtiro nā Te Heitiki, ko Makotahi te ingoa. Ana mātua i Maunganui, takiwā o Te One-roa-a-Tōhē, e noho ana.
I tētahi ata, ka haere atu a Makotahi ki te tamaiti, ka mea atu, "E koro, ka mate tātou i te hiakai. E ngāruru ana ahau. Kai atu anō he pipi, he toheroa, he pātiki. Me aha tātou?"
Ka ara mai a Te Houtāewa, ka mea atu ki tana māmā, "Tahuna mai tō hāngi, kia haere ahau ki Ahipara ki te tiki kūmara mā tātou."
E tini ana anō te kūmara ki Te Kao, engari pai atu ki a ia te whakataratara i
Te Rarawa.
Ka oma ia ki Ahipara
Ka oma ake a Te Houtāewa i Maunganui, tae noa ki Ahipara, haere tika ki ngā pātaka kūmara i Korou, ki te tāhae kūmara. Nōna e whakakī ana i tana kete ka kitea e te tangata. Ka pā te karanga ki te pā katoa, "E! Ko te nanakia nei! Whāia! Hopukia hei mōkai! Kaua e patua!"
Ka karapotia a Te Houtāewa. Hei aha māna, ka kohi tonu. Ka kī tana kete, ka whakakawe, kātahi anō ka tirotiro. Kua kapi katoa a raro i te tangata. Ka oma a Te Houtāewa, i kake atu i Whanga-tau-a-Tia. Nō te ārunga, ka huri iho ki ngā kai aru, ka moari mai. E rua anō ana peke, kua puta.
Ka whāia te tangata nei e ngā toa o Te Rarawa.
Hei ā poapoa haere e ia ana kaiaru. Kia tata mai tō mua, kua whakahorohoro a Te Houtāewa. Kua whakamate mai hoki te kaiaru, kua tawhiti ki mua i ngā hoa, kua huri atu a Te Houtāewa kua patua kia mate. Tokorua ngā kai aru i mate ka mutu te aru a te ope rā.
Tae atu a Te Houtāewa ki Ngā-tama-rā-waho e noho ana te kāhui kuaka. Ka mea a ia ki a ia anō, "Ka pai ēnei manu hei kinaki i ngā kūmara nei." Ka huri a ia ki uta, ngaoki haere, ā, ka takoto.
Ko ngā kuaka nei, mehemea ki te hinga mai te ngaru, kua huri atu ki te ngaru, me te nukunuku haere mai ki uta.
E mōhio ana a Te Houtāewa e toru ngā ngaru nunui. Nō te ngaru tuatoru kātahi ia ka oma atu ki ngā manu rā. E titiro kē rā hoki ngā manu ki waho. Ka patua e ia ngā manu rā, ka hoki ia ki tana māmā.
I tana taenga atu, ka pātai ki tana māmā, "Kua wera tō hāngī?"
Ka mea atu tana māmā, "Āe, e koro. E tika ana kia wera."
Tēnā pea, e toru e whā rānei hāora e ngaro mai ana a Te Houtāewa ka hoki atu anō. Me whakaaro anō rā ki te roa o tēnei mea o te hāngi ka wera. He hāngi nohinohi nei te hāngi nei. Te tawhiti katoa o te haerenga o Te Houtāewa, kei te waru-tekau māero koni atu rānei.
I whakaaro a Makotahi i Te Kao tata anō a Te Houtāewa. e tiki kūmara ana. Kīhai ia i mōhio i hoki mai i Ahipara. Nō muri noa mai ka rongo.
Ko Te Raharaha tētahi o ngā tāngata i patua nei e Te Houtāewa. He toa te tangata nei nō te Rarawa. Ka tae te rongo o te matenga o Te Raharaha ki a Te Whakahauriri ka kata whakahāwea a Te Whakahauriri. He rangatira tēnei tangata nō Ngāpuhi. Tōna pā i Mātihetihe, i Hokianga.
Ka mea a Te 'Whakahauriri, "Āe rā! Mehemea e tūtaki ana ahau ki a Te Houtāewa māku e titi tana ihu ki te paru. Māku ia e whatiwhati ki aku ringa."
Te whakataukī a Te Whakahauriri
Ka rongo a Te Houtāewa i ngā kōrero a Te Whakahauriri mōna, ka haere ki ana mātua ki a Kaingarua rāua ko Tūwhakatere, ka mea atu. "Haere mai tātou. Ka haere tātou ki Hokianga. E haere ana ahau ki te whakatau atu i te whakataukī a Te Whakahauriri mōku."
He tino toa a Tūwhakatere i a ia e taitamariki ana. Kua kaumātua, kua mahue ngā tikanga whakatatae a te taitamariki, kua kaumātua ngā whakaaro. Ka mea atu a Tūwhakatere, "E koro, e kore tātou e puta. Ka mate tātou. E mōhio ana koe kei te mau tonu te ngākau o Te Rārawa ki te hinganga o Te Raharaha i a koe ki te mata wī. Hei aha tātou i haere ai."
Ka mea atu a Te Houtāewa, "Ko taku hiahia kia tūtaki tinana ahau ki a Te Whakahauriri. E kore e taea e ahau te pēhi i taku hiahia. He kōrero atu anō āna mōku. Ka nui te kino."
Ka whakamārie a Tūwhakatere i te tamaiti ka mea atu anō, "Kua ronga rā a Pōroa i ngā kōrero a Te Whakahauriri mōu. E mōhio ana a Pōroa e haere koe ki te whakatau atu i ērā kōrero. Kei te tatari a Te Rarawa katoa kia puta atu koe. Kaua e haere. Ka mate tātou."
Ka tū a Te Houtāewa, ka titiro ki ana mātua, ka aroha ki ngā kaumātua rā. Ka mahara anō ia ko ngā kōrero mōna, e pā ana nōki ki ana mātua. Ka mea atu ia ki ana mātua, "E pai ana. Hei a māua ko Tūnuiārangi te haere. Ka puta māua i a Pōroa me Te Rārawa katoa. Hei konei kourua."
Ka kanapa ngā kanohi o Tūwhakatere i ērā kōrero. Kua rongo katoa ia i tana tinana e wiri ana. Huri kau atu ia ki a Kaingarua ka mea mai tērā, "Kua tau tēnā, e koro. Ko tātou katoa me haere."
Mea tonu mai a Te Houtāewa, "Haere mai. Ka haere tātou."
Pau pai te rā i a rātou e mahi ana ka puta rātou, puta whakauaua i a Pōroa me Te Rārawa. Ka haere rātou, tae atu ki Whāngāpē ka kau, ka whiti ki tāwāhi. Ka haere anō rātou, ka tae ki Mātihetihe. I raro mai o te pā, ka noho rātou.
Ka mea atu a Te Houtāewa ki ngā mātua, "Me noho kourua i konei. Ka nui tēnei mau mai a kourua i au. Kua tae mai ahau ināianei. Hei au anake me piki i te
pā nei."
Kotahi meanga atu o ngā kaumātua nei, "Kāhore e koro.
Ko tātou katoa te piki atu. Kia kōtahi o tātou matenga."
Ka totohe a Te Houtāewa, "E noho kourua i konei tatari mai ai i au. Horekau tatou ko te mate. Ko ahau anake te piki i te pā nei."
I a Te Houtāewa e piki atu ana e tirotiro ana ia i te whenua e ū ana rānei mō tana omanga iho.
E rapu ana ia i ngā wāhi pai hei taunga, inā
tūpeke iho ia.
I raro anō ia e kake atu ana ka kitea iho e ngā kaitūtei o te pā ra, ka kawea te kōrero ki a Te Whakahauriri. "He tangata tēnei e piki ake nei."
Ka mea atu a Te Whakahauriri, "Tirohia
atu koia?"
Ka karanga mai te kaitūtei, "Kua noho ki raro. Ki te okioki pea. Nā, kua tū; kua piko anō."
Ka mea atu a Te Whakahauriri, "Kua pai tēnā. He tūroro.
Ko wai ka mātua kua mate noa atu pea."
Nō te tatanga atu o Te Houtāewa ki te kuaha o te pā rā kātahi anō a Te Whakahauriri ka kite atu ehara kē i te tūroro, ā ka karanga i ana tamariki i a Tamanui rāua ko Tamarongo.
"Haere ngātahi atu kourua ki te kuaha nā. Tutakina atu te tangata e haere mai nā. Kaua e tukuna kia uru mai kia karanga atu rānō ahau."
Ahakoa te nunui o ngā tāngata rā, haere tika atu a Te Houtāewa, piri tonu ki a rāua.
Ka pātai a Te Whakahauriri, "Ko wai koe?"
Ka tino whakapiri atu a Te Houtāewa ki a Tamanui rāua ko Tamarongo.
Ka pātai anō a Te Whakahauriri, "Ko wai koe? I haere mai koe i hea?"
Ka mea atu a Te Houtāewa "Ko ahau tēnei ko Te Houtāewa.
I haere mai ahau ki te whakatau i tō whakataukī mōku."
Ka karanga a Te Whakahauriri ki ana tamariki, "Hopukia! Patua kia mate!"
Hopu atu a Te Houtāewa i ngā tāngata ra, kotahi ki tana ringa maui, kotahi ki tana ringa matau kātahi ka tōia iho e ia i te puke rā.
I te tatanga iho o Te Houtāewa ki kō i ana mātua rā, ka mea atu ngā kaumātua rā, "Me patu, ka hoki ai tātou. Kua ea ngā kōrero whakatauki a Te Whakahauriri"
Ka mea atu a Te Houtāewa, "Kāhore. Kaua e patua. Me tuku kia hoki, kia whai ingoa ai kourua."
Ka tukuna a Tamanui rāua ko Tamarongo kia hoki ki tō rāua pāpā.