E hoki ki tō kāinga
Nā Rāwhiti Ihaka
Ko ngā korero e whai ake nei, nā Rawhiti Ihaka o te Aupōuri i whakamāori. Nāna i tango mai ēnei korero, i ngā tuhituhi a W. Colenso, mō te Tiriti o Waitangi. Ko ngā tautohetohe ēnei i puta mai i te hui i Waitangi i te ono o Pēpuere, i te tau 1840.
Ka kōrero a Te Kēmara
"Kia ora mai koe, e te Kāwana! Ko tāku tēnei ki a koe. Horekau ahau e pai ana ki a koe. E kore ahau e whakaae kia noho tonu mai koe i Aotearoa. Mehemea e noho mai ana koe, tēnā pea ka whakawākia a Te Kēmara, ā, ka raru a Te Kēmara. Ko wai ka mātau, ka tāronatia a Te Kēmara. Kāo, kāo, kore rawa atu ahau e whakaae kia noho mai koe."
Ko Te Kēmara tēnei e kōrero nei ki te huihuinga:
"Mehemea pea ka riterite tonu tātou, ka mea atu ahau, āe, me noho mai koe. Tēnā ko te Kāwana ki runga ko Te Kēmara ki raro - ko te Kāwana ki runga, runga noa atu, ko Te Kēmara ki raro raro rawa, pēnei me te toke nei, rite tonu ki te ngārara, kāhore. Whakarongo mai e te Kāwana, aku whenua kua riro, kua riro, kua riro. Ngā ōwhaki a aku tūpuna, mātua, whanaunga, kua riro katoa. He mea tāhae nā ngā Mihinare. Āe, kua riro, kua riro, kua riro katoa i a rātou. Ko te tangata nā ko Te Pūhipi me tērā me Te Wiremu, kei a rāua aku whenua. Te whenua e tū atu nei mātou i runga, i te rā nei, nōku. Tēnei whenua, āe, ngā oneone i raro i aku waewae nei, whakahokia mai ki āu. Me kī atu koe ki a Te Wiremu, 'Whakahokia ngā whenua o Te Kēmara."
Ka tohutohu atu a Te Kēmara ki a Te Wiremu me te hokainga atu, "Nāu, nāu, nāu e mātenga pākira, nāu aku whenua i tāhae."
Ka huri atu anō a Te Kēmara ki te Kāwana, "E te Kāwana, ka nui rā te kino o koutou o ngā tāngata o Ingarangi ki a mātou. Nā reira, e hoki. Ko Te Kēmara tēnei e tono atu nei i a koe kia hoki. Horekau mātou e hiahia ana kia noho mai koe i waenganui i a mātou."
He rangatira a Te Kēmara nō Ngātikawa. He tangata pai ki te kōrero, karawhiu ngā ringa, pūkana ngā kanohi, wiri te tinana, anō tino kino tana riri. Mehemea ki te pūkana mai ana, anō e mura ana ngā karu i te ahi.
Ka kōrero a Rewa o Ngāitewāke
E ruarua ana ngā whakaaro o ngā tāngata i te āhua o ngā kōrero a Te Kēmara ka tū mai a Rewa, nō Ngaitewake. I te pai o ngā kōrero a Te Kēmara mō te whakarongo, ka mataku a Rewa kei raru ia. Ka mea ia kia pai atu ai ana kōrero, me kōrero Pākehā ia, "How d'ye do, Mr Governor?"
Ka pararē ngā tāngata katoa ki te kata, ka whakakino ngā kanohi o Rewa. Kīhai ia i mea kia kataina ana kōrero. "Ko āku kōrero ēnei ki a koe. E hoki. Tukuna te Kāwana kia hoki ki tōna kāinga. Whakahokia mai aku whenua i tangohia nei e ngā Mihinare, e Davis, e Clarke, me ērā atu.
''Horekau ōku whenua ināianei - hoi anō ko te ingoa, ko te ingoa anake. Hei aha mā te Māori te Kāwana? E hara mātou i te Pākehā. Ko tēnei motu katoa nō mātou, engari ko ō mātou whenua kua riro. Ahakoa katoa tēnā, ko mātou te Kāwana - ko mātou ko ngā rangatira o ngā whenua o mātou tūpuna.
Kia rite ai tēnei whenua ki Poihākena me ērā atu whenua i raro i Ingarangi? Kāo, kāo, e hoki. Ko ahau ko Rewa tēnei e tono atu nei i a koe, e te Kāwana, kia hoki.
"Tonoa atu tēnā tangata kia hoki. Kaua koutou e haina i tēnā pepa. Mehemea ki te haina koutou, ka waiho koutou hei mōkai mā te Pākehā. Hei pākarukaru kōhatu mō ngā huarahi. Ka tangohia ō koutou whenua. Ki te riro ō koutou whenua, kua riro tō koutou mana."
Ka mutu a Rewa te kōrero, ka tū mai a Moka, he rangatira nō Patukeha. Pēra anō te haere o āna kōrero i a Rewa i kōrero rā:
"Tukuna atu te Kāwana kia hoki ki tōna kāinga. E hoki e te Kāwana. Waiho mai mātou i konei. Whakahokia mai aku whenua - aku whenua katoa. Kaua e mea mai, 'Ka whakahokia atu ō koutou whenua ki a koutou'. Ko wai e whakarongo ki a koe e te Kāwana? Ko wai e mahi i tāu e pai ai? Kei hea a Clendon, a Mair? Kua haere ki te hoko whenua. Ahakoa koe tono mai i tō pukapuka, kia mutu te hoko whenua, kua haere rāua ki te hoko whenua."
Nā ēnei kōrero ka ara mai a Captain Hobson ka mea, "Ko ngā whenua katoa he mea tinihanga i riro ai i te Pākehā, ka whakahokia katoatia atu ki a koutou. Ko ngā taitara hoko katoa, ka tino tirotirohia, ā, e kore e mana kia whakaae rānō te Karauna." Ka whakahāwea a Moka, ka nukunuku atu ki te Kāwana,"
Ka pai tēnā, e te Kāwana. Tino tika tēnā. Ērangi, taihoa, taihoa! Kei hea a Baker? Kei hea te korokē nei? A! Tērā e tū mai rā. Tēnā, whakahokia mai aku whenua."
Ka tatari a Moka kia whakautu mai a Baker, "E kite r tātou e hoki atu rānei."
Ka mea a Moka, "I mea atu ra hoki ahau, he teka, he teka, he teka katoa. E kore ō tātou whenua e whakahokia mai ki a tātou."
Kia rite ai tēnei whenua ki Poihākena me ērā atu whenua i raro i Ingarangi? Kāo, kāo, e hoki. Ko ahau ko Rewa tēnei e tono atu nei i a koe, e te Kāwana, kia hoki.
"Tonoa atu tēnā tangata kia hoki. Kaua koutou e haina i tēnā pepa. Mehemea ki te haina koutou, ka waiho koutou hei mōkai mā te Pākehā. Hei pākarukaru kōhatu mō ngā huarahi. Ka tangohia o koutou whenua. Ki te riro ō koutou whenua, kua riro tō koutou mana." Ka mutu a Rewa te kōrero, ka tū mai a Moka, he rangatira nō Patukeha. Pēra anō te haere o āna kōrero i a Rewa i kōrero ra:
"Tukuna atu te Kāwana kia hoki ki tōna kāinga. E hoki e te Kāwana. Waiho mai mātou i konei. Whakahokia mai aku whenua - aku whenua katoa. Kaua e mea mai, 'Ka whakahokia atu ō koutou whenua ki a koutou'. Ko wai e whakarongo ki a koe e te Kāwana? Ko wai e mahi i tāu e pai ai? Kei hea a Clendon, a Mair? Kua haere ki te hoko whenua. Ahakoa koe tono mai i tō pukapuka, kia mutu te hoko whenua, kua haere rāua ki te hoko whenua."
Nā ēnei kōrero ka ara mai a Captain Hobson ka mea, "Ko ngā whenua katoa he mea tinihanga i riro ai i te Pākehā, ka whakahokia katoatia atu ki a koutou. Ko ngā taitara hoko katoa, ka tino tirotirohia, ā, e kore e mana kia whakaae rānō te Karauna."
Ka whakahāwea a Moka, ka nukunuku atu ki te Kāwana,"
Ka pai tēnā, e te Kāwana. Tino tika tēnā. Ērangi, taihoa, taihoa! Kei hea a Baker? Kei hea te korokē nei? A! Tērā e tū mai rā. Tēnā, whakahokia mai aku whenua."
Ka tatari a Moka kia whakautu mai a Baker, "E kite ra tātou e hoki atu rānei."
Ka mea a Moka, "I mea atu ra hoki ahau, he teka, he teka, he teka katoa. E kore ō tātou whenua e whakahokia mai ki a tātou."
Ka riri a Wiremu
E taute tonu ana a Moka mō ana whenua, ka tū mai he Pākehā ki te mea, horekau e tika ana te whakamāori o ngā kōrero o te hui. Ki tōna whakaaro e mea ana ngā Māori ko Te Wiremu te mea e tāhae ana i ngā whenua. Ka tohu te Pākehā nei i a Johnson hei kaiwhakamāori.
Ka karanga atu te Kāwana i a Johnson hei whakamāori. Ka whakamā a Johnson ki te whakamāori i te mea e kore ia e tino mōhio ki te kōrero Māori. Ka mea a Johnson, "E mōhio ana ahau ki te whakarongo, ērangi horekau ahau e tino mōhio ana ki te kōrero Māori."
Kua riri a Te Wiremu i te whakapae o ngā Pākehā e hē ana tāna whakamāori. Kua mamae ia i ngā kōrero a te Pākehā rā ko ia te mea e tāhae ana i ngā whenua Māori. Ka īnoi ia kia tukuna ia e te Kāwana kia whakamārama.
E kore e pokapoka haere ngā kōrero a tēnei tangata. Kōrero tika tonu mai ia i āna kōrero. Ka huri atu ia ki ngā Pākehā, ka mea, "He maha ngā kōrero kua puta, e pā ana ki ngā whenua o ngā Mihinare, ki te mahi ahuwhenua o ngā Mihinare, me ētahi atu tikanga a ngā Mihinare. Mehemea ki te noho te Komihana, ka āta tirotirohia ngā taitara katoa ki aua whenua. Ko tōku tino hiahia tēnei, ā, kua tono atu ahau ki te Kāwana, ā te nohonga o te Komihana, kia tīmatatia atu te tirotiro taitara, i ngā whenua kua riro mai i ngā Mihinare. Kia mahara mai koutou, mehemea kaua ngā Mihinare, horekau koutou i konei i te rāngi nei - horekau he putu kotahi o ngā whenua o Niu Tireni e riro atu i a koutou. Mehemea he tangata kotahi e āhei ana ki te kerēme whenua i tēnei motu, taua tangata he Mihinare. Nā tā rātou whakapōkai kaha ki te mahi i ēnei tau tini kua pahure atu nei, i māia ai ētahi atu ki te haere mai.
"E tūmanako ana ahau, ā te wā e tirotirohia ai ō koutou taitara whenua e te Kōmihana, i tika te riro mai o ngā whenua Māori nei i a koutou, pēnei me te riro mai o ngā whenua i ngā Mihinare."
I te whakaaro o Te Pūhipi ko ia tētahi e whakapaengia ana i tāhae i ngā whenua Māori, i te nui anō o ōna whenua, ka tū mai ia, "E whakahē ana ahau ki ngā kōrero a ngā rangatira nei, a Te Kēmara rāua ko Rewa, he mea tāhae nāku ngā whenua i riro mai nei i ahau. Tekau mā rima tau ōku i mahi ai ki Te Kāwanatanga, horekau he aha i hōmai mōku me taku whānau. Nā reira ahau i hoko whenua ai. E pōuri ana ahau ināianei horekau ahau i hoko whenua mai i te tīmatanga rānō. Ko te nuinga o ngā whenua i hokona mai e ahau he mea onoono ahau kia hoko, nā ngā Māori anō. Ahakoa ahau hoko mai i ō rātou whenua, e rāhuitia ana anō ō rātou tūnga kāinga me ā ratou māra."
Ngā whaikōrero a Pukututū rāua ko Kāwiti
Ko Tāmati Pukututū te tangata i tū mai i muri i a Te Pūhipi: "Ko tāku tēnei ki a koe e te Kāwana. Noho mai e te Kāwana. noho mai hei Kāwana mō mātou, mōku, mō mātou katoa, kia kore ai ō mātou whenua e riro i ngā piritoka me ngā piriawaawa e kōtītiti haere nei. Noho mai e te Kāwana. Noho mai hei matua mō mātou. E kī ana ngā rangatira nei, kaua koe e noho mai. Nā te aha? Nā te mea kua pau katoa ō rātou whenua me ā rātou taonga te hokohoko. Kua ki rātou i ngā hua o tā rātou hokohoko. Kua pau katoa a Tatou mea te hoko. He aha hoki? Ka karanga tonu atu ahau ki a koe, 'Noho mai. Noho mai hei matua mō mātou'."
Ko Kawiti, he nanakia, he toa, he rangatira nō Ngātihine. I mawhiti mai a Kawiti i tana nohonga me te pararē mai:
"Kāo, kāhore rawa atu. E hoki, hoki atu e te Kāwana. He aha tōu hiahia i konei? Ko mātou katoa ko ngā Māori nei e tono atu nei i a koe kia hoki. Horekau mātou e hiahia ana kia hereherea mātou, kia takatakahia mātou. E hoki koe ki tōu kāinga. E kore ahau e whakaae kia noho mai koe i waenganui i a mātou. Kia aha ai? Kia puhipuhia ai mātou. Ahakoa ahau nei, a Kawiti, e kore e taea e ahau te hoe i tāku waka ki tāku wāhi e pai ai. Nā te mea he aha? Nā te mea e kī ana te Kāwana kaua a Kawiti e mahi i tērā mahi, kaua a Kawiti e haere ki kō, ki kō - te Kāwana me āna hōia, me āna pū. E hoki, e te Kāwana. Horekau he wāhi o kōnei mōu."
I muri i a Kawiti ko Wai, i muri i a Wai ko Pūmuka, muri atu ko Warerahi. Ka rongo a Warerahi he Kingi ngā tino rangatira o tāwāhi, ka haere ia ki ngā Mihinare kia iriiritia ia ko King George. Enei kaikōrero katoa kīhai i whakaae kia noho mai te Kāwana.
Te tangata kai tangata
Ka tū mai tērā, ka tū mai tērā, ā, ka tū mai a Tāreha. He tangata tino nui te tinana. He tangata kai tangata. Ka mutu anō ōna kākahu, he piupiu i tana hope. E pupuri ana ia i tana ringa matau he hoe, i tana ringa mauī he roroi, he mea here ki te harakeke. Ngunguru ana te reo o Tāreha:
" Horekau he Kāwana mōku - mō tātou hoki mō te iwi Māori. Ko tātou, ko tātou anake ngā rangatira, ngā kaiwhakahaere, ngā manukura. Horekau he rangatira ko runga atu i a tātou. Koia ra, ko koe he tupua ki runga, ko ahau ki raro! Ko koe ki runga ko ahau, ko Tāreha, te manukura o ngā hapu o Ngāpuhi ki raro? Kore, kore, kore rawa atu. E hoki. E kore koe e noho mai ki konei. E kore rawa atu ahau e whakaae. Nohomai? Mō te aha? Ki te aha? He aha kei konei māu? Kua riro katoa rā, ō mātou whenua. Āe, e tika ana. Engari ō mātou ingoa, tō mātou mana, e mau tonu ana.
"E mea ana koe e pīrangi atu ana mātou ki ō kākahu, e tino hiakai atu ana mātou ki ō kai? Titiro mai koe ki ngā roroi e puritia atu nei e ahau. Koia tēnei ko tāku kai. Te kai a aku tūpuna. Te kai a te Māori. E whakanaminami mai nā koe i ō kākahu, i ō kai, hei poapoa i a mātou! Āe! E kī atu nei ahau ki a koe, ko mātou kē ngā rangatira. Mehemea pea kia rite katoa tātou, riterite katoa me koe: kāo, ko te Kāwana ki runga ki runga atu i te hoe nei, ko ahau ki raro, raro noa atu! Kore, kore, kore rawa atu ahau e whakaae kia noho mai koe. E hoki, kia horo te ngaro atu. Ko taku hiahia kia ngaro atu koutou katoa; koutou me tō koutou tima. E hoki, hoki rawa atu."
Kua raruraru ngā whakaaro o te Kāwana i ngā kōrero a Tāreha. Ka whakamārietia atu e Te Wiremu. Ka mea atu a Te Wiremu, '"Kia māia. Ahakoa pēhea, kaua te iwi nei e mōhio e raruraru ana o whakaaro mō te
Tiriti nei."
Ngā kōrero a Hone Heke
Nō te tūnga mai o Hone Heke, ka tā te manawa o te Kāwana. I a Hone Heke e kōrero ana, ka tae mai a Tāmati Wāka Nene. Ka mea a Hone Heke:
"Ka hāpainga ranei tātou ki runga, ka turakina rānei tātou ki raro? Ko tehea ra? Ko wai ka mātau? Noho mai e te Kāwana. Noho mai! Mehemea ki te hoki koe, kua raru mātou ngā Māori; kua mate, mate katoa. Noho mai e te Kāwana hei matua mo mātou. Mehemea ki te hoki koe, kua aha ra mātou? E te iwi, e tamara mā, he mea pai ra tēnei. Mehemea ki te hoki te Kāwana kua raru tātou i ngā Wiwi i ngā tāngata hokohoko rama hoki. Ā tātou Māori e tamariki ana anō, mō ngā mea pēnei. Kaua mā tātou e whakatau, ērangi mā ō tātou mātua, mā ngā Mihinare nei. He aha tātou? He tamariki. Āe, he tamariki kōhungahunga. Noho mai e te Kāwana hei Kāwana mō mātou."
He tangata nui a Hone Heke i roto o Ngāpuhi; he toa, he uri nō Rāhiri. Ki te tū mai a Hone Heke ki te kōrero, ahakoa ngā kuri o te pā, e kore e māia ki te tau.
Ka wahangū te huihuinga
A Tāmati Wāka, he ruanuku, he tautōhito, he taitoa. Ka timata mai ia ki te kōrero, he mea kōwhetewhete noa mai āna kōrero. Wahangū katoa te huihuinga i te tūnga o Tāmati ki te kōrero. Ka mea a Tāmati: "Me huri mai anō aku kōrero ki a tātou nei anō, ki a tātou ki ngā Māori. E tono ana koutou i te Kāwana kia hoki?
Ka aha ai tātou? Mā koutou e ki mai ki a au, e ngā rangatira o te Tai Tokerau. Ka aha ai tātou i ngā rangi e tū mai nei?' E hoa mā, nā wai ngā rīwai e kainga nei e tātou? Nō wai ō tātou paraikete? Ngā taiaha nei (ka maranga mai te taiaha a Tāmati) kua pangā e tātou. He aha ngā patu a Ngāpuhi inaianei? He pū, he matā, he paura, nā te Pākehā. Kua manaakitia e tātou te Pākehā ki roto i ō tātou whare. Ā rātou tamariki hei mokopuna ki a tātou.
"Kua riro katoa ō tātou whenua, kua kī katoa ngā whenua nei i te tauhōu, i te tupua. Ko tātou ko ngā rangatira, ko tātou ngā Māori kei raro, ko rātou kei runga. Ahakoa katoa i tēnā, e kore rātou e mea i ā tātou hei mōkai. Ka tono koutou i te Kāwana kia hoki? Auē! Ka mate ahau. Kua mate rā ahau, nā koutou i patu. Mehemea i pēnei ā koutou kōrero ki ngā kaihokohoko rama, mehemea i mea atu koutou ki a rātou kia hoki, i mua noa atu rānō, mehemea i pērā koutou, kua mea atu ahau ki te Kāwana, 'E hoki'. Ināianei, kāo. I aha tātou i mua o te taenga mai o te Pākehā? He whawhai, he whawhai, he patu tā tātou mahi i a tātou anō. Ināianei he whakatō rīwai, kūmara, mahi ahuwhenua tā tātou mahi. Kia pai tātou ki a tātou. Ka haere tahi ahau me te Pākehā. Ka haina ahau i te pukapuka nei. Noho mai e te Kāwana. Ko ahau ko Tāmati Wāka tēnei e inoi atu nei kia noho mai koe me mātou. Noho mai hei matua mō mātou, hei kaiwhakawā, hei hohourongo. Kaua e whakarongo ki ngā kōrero a ngā rangatira o Ngāpuhi. Noho mai e hoa, e tō mātou matua, e tō mātou Kāwana."
Ka haina a Tāmati Wāka Nene i te Tiriti o Waitangi.