Ka takoto ngā patu
Nā Rāwhiti Ihaka
Ka kōrero a Rāwhiti Ihaka ināianei mō te whawhai i Kirihi i te Pakanga Tuarua; mō tō rātou haerenga ma runga taraka mai i te tāone o Athens, ki Corinth, ki te maunga o Tripolis, ā tae noa ki Kalamata. I Kalamata ka mutu ngā kōrero a Rāwhiti nō te mea i konei ka whakatakoto te mano hōia i ā rātou patu.
I te 25 o ngā rā o Āperira i te tau 1941, i te ono o ngā hāora i te ahiahi, e whakaputa ana mātou i te tāone o Athens e ahu atu ana ki te Corinth Canal.
E whā rau taraka, kī ana i te hōia, kotahi rau, koni atu rānei. E rima o ngā taraka nei i ngā Māori. Te mea tuatahi ko tō Nā. W. McKay, muri mai ko tō H. Hokianga, muri mai ko tō H. Wiremu, muri mai ko tō H. Ngata, muri mai ko te toenga o ngā Māori, i tōku taraka. He mea whakakī mai tō mātou taraka ki te Pākehā. Tokorima ngā Pākehā nei, nō Te Waipounamu katoa. Ko ngā taraka, me ngā motokā horekau i taea te mau, he mea pākarukaru, kātahi ka peipeia ki te moana.
Ko te tikanga mō te pākarukaru taraka, hei ā tuku te hinu me te wai kia rere mimiti noa, kua taraiwangia te taraka ki te taha o te moana. Tae atu, kua whakahorongia, te haere o te initia pakaru noa i te wera. I te mea e tino wera tonu ana, kua tukia atu ki te moana, ki tētahi atu taraka. He taraka tino papai ngā taraka e pākarukarungia nei.
Ko te horo o te haere o ngā taraka i tō mātou tīmatanga atu, kei te whā-tekau ki te whā tekau mā rima māero i te hāora. He tino horo tēnei haere, nō te mea kei mua tata anō tētahi taraka i tētahi, nō te hurihuri o te huarahi, me te hīpoko o ngā raki. I pēnei ai te horo o te haere, nā ngā whakahau mai, kia whiti mātou i te Canal Bridge i mua o te tekau mā rua karaka i te pō. Ko te hāora tērā i whakataungia hei pākaru i taua wāpu.
E ahu atu ana mātou, e hoki mai ana ngā hōia Kariki ki te kāinga. Kia tino horo te tū o te taraka, ka kore ētahi o aua hōia e mate. Kia tū whakarere te taraka, kua tātāia ngā mea o muri, kua kangakanga mai ki te taraiwa. Ko Hēperi Hona te taraiwa i te tuatahi.
"No hea tōu raihana e Hona?"
"Tēnā pea he raihana taraiwa kōneke."
"E pōhēhē ana a Hona kei ngā rori anō ia o Kāeo."
"Kaua e karo i ngā taurekareka Kariki nā. Nā rātou tātou i raru ai."
Koia ēnei ko ētahi o ngā karanga mai o muri. Huihui atu anō hoki ki te kanga.
Hāunga anō te paoro ki ngā taraka pakaru o te taha o te rori, i te paoro ki te taraka o mua tata atu anō, mehemea ki te horo te tū mai. Kua rua, kua toru tukinga o te taraka o Hēnare Ngata e tō mātou, kua pakaru ngā raiti whero o muri. I te mea ko aua raiti whero hei arataki i a mātou, kua mate mātou.
He hikareti hei raiti
Nā ngā uri anō o Porourangi i kite te rongoa mō tō mātou mate.
"Me tuku mātou kia kai i ā mātou paipa, kia kite mai ai koutou kei hea mātou. Kei taka koutou ki rō awaawa!"
Ko te kai hikareti, horekau e whakaaetia ana, me tino huna rānō te kai.
"Tēnā e Hēnare, e pēhea ana koe ki tēnei whakaaro?" Ko ahau e pātai atu ana ki a Hēnare Ngata.
"Āe, kua pai tēnā. Ka haere tātou."
Paipai ana tā mātou haere i te mārama mai o te taraka o mua i te hikareti.
Horekau i roa tō mātou haerenga, kua kite mātou i tētahi taraka e heke ana i te pari. Ka pātai atu ahau ki taku taraiwa,
"Nō wai tērā taraka?"
"Nō te mokopuna a Hetariki, nō Himi Wiremu."
"He aha rā ia i rā reira ai?"
"E pōhēhē ana ia e tupeke ana tēnei mea te taraka i te awaawa."
Huri atu mātou i te huringa ka kite iho mātou i te taraka e toro ana i te ahi. Ko ngā tāngata e tūtū ana i te taha, e kangakanga ana i te taraiwa.
Nō muri noa mai, ka kite ahau i a Himi, ka pātai atu ahau, "He mea pēhea koutou i taka ai i te pari?"
"I pōhēhē taku taraiwa ki ngā raiti whero o te taraka i tāwāhi o te awaawa ko ngā raiti o te taraka o mua tata i a mātou, kātahi ka haere tika atu."
I waenganui pō ka whakaokiokitia taku taraiwa, ka haere mai ko Hōrī Hēperi ki te taraiwa.
He mea kē anō te taraiwa i ngā huarahi papai, he mea kē anō te whetē tonu i te pouri, i ngā pari o Kirihi (Greece).
Horekau i roa te rironga atu mā Hōrī e taraiwa, ka taka tō mātou taraka i te parenga. I tika ai, ka whēke te taraka, ka puta anō ki te huarahi.
"He aha koia i hoatu ai mā Hōrī e taraiwa?"
"He aha koe te whakaara ai i a Hōrī i mua o te haerenga o te taraka?"
"E pakaru ana koe i a mātou, e Hōrī!"
"Hoatu he paraire, e kore e taunga ki te wīra."
"Mehemea e tae ora tātou, me tahu a Hōrī hei patunga tapu." "E kore e toro i te mata."
Ko te āhua ēnei o ngā tāwai a ngā pāhihi i te taraiwa. Ka nui te tino pai o ngā taraiwa heoi anō, he pai tāwai nā tēnei mea nā te Māori.
Ka huri, ka huri, ka piki, ka heke, huri atu anō, huri atu anō, ko te haere tēnei a te taraka.
I hea noa mai anō mātou, ka kite atu i ngā mea whakamārama (flares) a ngā wakarere o te hoariri; kua rangona atu te pakū o te bomb. Tata atu mātou, e mārama katoa ana ngā tahataha o te maunga nei; he kaipuke e toro ana i te
moana.
Ka tae mātou ki Corinth
Tae atu mātou ki te Corinth Canal e tū mai ana ngā hōia tiaki i te wāpu.
"E tata ana te wāpu nei te pākarungia. Kua tika ngā mea katoa. E whakawhiti rānei koutou, e kore rānei, kei a koutou tēnā. Mehemea kei waenganui koutou, ka tae mai te tono kia pakarungia, kua mate koutou. Nā reira, e whakawhiti rānei koutou, e kore rānei, kei a koutou te tikanga."
Ko ngā kaihautū o te waka nei, ko ngā tāngata e torutekau o muri.
"Whakawhiti tātou!"
"He whānui rawa tēnei awa mō te peke."
"Ki te pakū ngā mea pakaru i te wāpu nei a ia nei, kua pai, kua oho a Hōrī i te moe."
E mārama katoa ana te wāhi nei i te kāpura. Ko te tāone o Koriniti e toro ana i te ahi; ngā mahi a te hoariri.
I te toru taraka i te ata, ka oho ahau i te moe. I ara ai ahau, i hinga moe atu ahau ki runga i te taraiwa, ka peia mai ahau, tata puta i te kuaha o tētahi taha.
"E pēhea ana ngā mea, e Hōrī?"
"Ka nui te pai."
"Kua whakakīa te taraka ki te hinu?"
"Kāhore anō."
"E tatari ana koe kia toro i te kāpura ka whakakī ai?"
"E mara! Nāu rā i mea mai kaua e tū te taraka kia kī mai rānō a koe. E kore e taea te whakakī me tū rānō."
"Kua moemoe anō te hunga i muri nei?"
"Āe. Kua moemoe. Kua mutu te kangakanga mai."
Auē! Kua paoro mātou ki te taraka pakaru e tū ana i te taha o te huarahi. Tata puta ahau i te wini o mua.
"E hoa! E titiro ana koe ki hea?"
"Mehemea rā hoki kia rua tāua hei titiro i te huarahi, kua māmā. Ērangi rā koe, i moe."
"Kua hiamoe rāpea koe?"
"Ehara i te mea kua hiamoe, ērangi kua mamae aku kanohi i te whetēnga kia kite i te huarahi. Kua mea kē ahau ki te tū, ki te tango i ngā hīpoki o aku raiti. He aha rānei i hīpokitia ai, e mōhio nei ngā Tiamana kei konei tātou."
"Ko ngā whakahau mai me hipoki. Nā reira i hīpokitia ai. Nāu i whakaatu ki ngā Tiamana kei konei tātou?"
"Titiro koe ki tāwāhi; ki matau. E kite ana koe i te rahi e māpurapura mai ra? E aha ana ki a koe tērā raiti? E rama tuna ana? Tēnā pea tētahi kei muri i te taraka nei e mōhio ana ki te whakamāori 'Morse'.
"E mōhio ana, erangi e kore e mōhio ki te reo Tiamana. Ahakoa anō mehemea e mōhio ana, e kore e mōhio ki te 'code'. Me tū tātou, kia whakaarangia e ahau tō irāmutu a Hēperi hei taraiwa. Nui noa atu tēnei haerenga mai māu."
Ka pare mātou ki te taha o te huarahi, ka tū. Ka tū mātou, ka tahuri mai ki muri.
Whana atu, whana atu, he taraka. Anō he ngārara nō tētahi atu ao, e ngaoki mai ana. Māero atu, māero atu, e ngaoki mai ana te ngārara nei; horekau he mutunga mai.
Mārama mai i te ata, e kake ana matou i tētahi maunga ko Tripolis te ingoa. I te ono karaka, ka rongohia te ngunguru o te wakarere. Puta mai te wakarere nei, kotahi anō, hurihuri iho ana i runga, ā, kua haere.
E kōrero ana a Hēperi ki a ia anō, "E kore tātou e eke ki te taumata, kua puta mai te kāhui nui o ngā wakarere nei. Mehemea ki te puta mai, rite tonu tātou he pūkeko, e puhipuhia ana."
I runga tata atu, e tū mai ana he āpiha. "Ko tētahi wāhi o te ope taraka nei, ka piki tonu ki runga, ko tētahi wāhi, ka huri, ka heke ki raro."
Ka tae mai ngā wakarere
I te hāwhepahi i te ono, ka huri tō mātou taraka, ka heke muri anō ki raro. E toru hāora, horekau anō mātou i tatū. Kua karanga mai ngā kaititiro wakarere. "Kia tūpato! E rere mai nei ngā kāhui wakarere. Tatū ki raro!"
Ka karanga atu ahau, "Kāhore! Kia ū! Kaua e makere! Mehemea ki te tū tātou, kua raruraru katoa te ope taraka nei. Me heke tonu tātou ki raro."
Ngā taraka e haere nei, e hipoki ana ki te kupenga taura. I pēneingia ai, kia pakeke ai te kitea iho e ngā wakarere. Tatū rawa atu mātou i te tekau karaka, e mura ana ngā hīpoki o tō mātou taraka. Tioro pai ngā taringa i te pakū, i te
pakū, o te 'bomb'. I roa ai mātou ka tatū, he tini nō te taraka tītaritari, i runga o
te huarahi.
I te tekau mā rua karaka ka karangatia mai mātou, kia whakatika, kia haere. Tokotoru o mātou i mahue atu ki reira. Ko te marara o ngā taraka, e toru taraka ki te māero. Ko te tere o te haere, i ngā horo katoa. Takitahi nei ngā wakarere i puta mai ki te whakararuraru i a mātou. I te kaha o te haere, kīhai mātou i eke ki runga, ka tū, i te wera o te mihini. Ka mātao, ka haere anō mātou.
I runga tata atu, e tūtū ana a Hēnare Ngata, me āna tāngata, kua wera noa hoki tō Tatou mihini, ā, kua pakaru te taraka. I te whā karaka, ka tū mātou, ka whakatikatika, ka kerikeri i ō mātou kōhao rāpeti, ka tatari.
I te atatū anō o te rua tekau mā whitu o ngā rā o Āperira, ka puta ngā wakarere o te hoariri. Anō ngā kāri ōriwa o Kirihi e paraungia ana. Kei runga tata ake ngā wakarere nei, e tipitipi haere ana. Ko ngā whakahau mai, kaua e pūhia kei whakaari mātou.
Ko te ātaahua o ngā rā. Tino kore he kapua o te rangi. I te ono karaka i te ahiahi, ka haere mātou ki te wāpu, ki te tatari i ngā manuao, hei whakahoki mai i a mātou ki Ihipa, ki Kiriti rānei. Tata ao ana mātou e tatari ana, horekau ngā manuao i tae mai, ka tonoa anō mātou kia hoki muri. E ono pea māero, koni atu rānei. Whiti kau mai te rā, i te ata, kua puta anō ngā ānahera a Hātana, ki te parau i ngā kāri ōriwa o Kirihi. Ahiahi kau, ka hoki mātou ki te tatari i ngā manuao.
I te rua karaka i te ata, ka kitea atu aua manuao, e kōriparipa haere ana i te moana.
"Kua tae mai!"
"E Kirihi, hei konei koe. Kua hoki mātou ki te kai onepū."
E kōrerorero tonu ana, ka tae mai a Hēnare Hokianga raua ko Hēnare Ngata.
"He torutoru nei o tātou, e mauria e ngā manuao nei. Whiriwhiria mai ko wai o koutou e haere. Ko te mea tika, hei ngā mea whai tamariki i te kāinga, me ngā taitamariki tekau mā waru, iti iho rānei ngā tau."
"Kua tau tēnā. Ko koe, ko koe, ko koe, ko mea, me haere. Mā te Atua koutou e manaaki."
"E kore mātou e haere. Mehemea ki te noho koutou, kua noho katoa tātou. Mā wai ngā Tiamana nei e whawhai, mehemea ki te hoki mātou?"
"He whakahau rā tēnei. Haere."
Kīhai i roa i muri mai, kā puta te karere:
He whakahau nā te Brigadier ki ngā hōia katoa o te Emepaea, i Kirihi. Hei te ono karaka i te ata, te rua tekau mā iwa o ngā rā o Āperira, ka tuku koutou i ā koutou patu ki raro.