Waka
Nā Matahi Whakataka Brightwell
Nā Wiremu Kaa i whakamāori
I te ahiahi ka kaha haere te ngāngā mai o te tai. Ko ngā kapua kei te pango haere, ā, kei te puta ngā hau kino. Kua āhua wetiweti te taunga o tō mātau waka i waho mai o Motiti, i kō mai hoki o te tomokanga ki te whanga o Tauranga. Ka puta te māharahara mēnā ka mau tonu rānei ngā herenga o tō mātau waka. Tērā pea ka pakaru takiwā noa iho ngā moemoeā me ngā wawata o te rōpū waka. Inā hoki kua kauria te rua mano maero o Te Moana Nui a Kiwa, ā, nā ngā uauatanga i tino mōhio ai mātau ki ngā āhuatanga katoa o te moana. Ahakoa kei te kaha tō mātau māuiui, me tā mātau whawhai tonu ki te hoe whakawaho anō, ki te pupuri i te waka kia tau rānō ngā riri a Tangaroa me Tawhirimatea, ka huri ngā whakaaro ki ngā mātua tīpuna i heke mai i ēnei huarahi, ahakoa noa rā i puta ngā kino, i ū tonu rātau ki Aotearoa nei.
Te Tīmatanga
I whānau ahau i Te Oreore i te tau 1952. Ko aku kāwai nō Ngāti Porou, nō Ngāti Raukawa, nō Ngāti Tūwharetoa, nō Ngapuhi me Te Arawa. He kāmura hanga whare taku matua. Ētahi atu o ana mahi he whakairo, he hanga waka. Mai i te kura tuatahi ki te kura tuarua, ka puta aku mahi tohu mō te hanga āhuatanga i runga pepa. Mutu rawa atu taku kura, mōhio tika tonu ahau ko te tino hiahia o taku ngākau, he mahi whakairo.
Nō te tīmatatanga o te whakairo i a Toa Rangatira, te whare tipuna o te marae i Takapuwāhia i Porirua i te tau 1976, ka tū ahau hei akonga mō te mahi whakairo. Ko Kohe Webster rāua ko Rua Kaika aku kaiako. Inā mutu ngā mahi o te awatea, ka noho mātau i ngā pō ki te whakaputa whakaaro. I whakatakotoria e Kohe ōna whakaaro mo te whakaara mai i te mahi hanga waka a o tātau mātua tipuna. I mahara ahau kua ngaro noa atu ēnei mahi, engari, i aua pō i tahuri mātau ki te waihanga i ētahi āhuatanga mo te hanga waka Māori.
Nā ēnei kōrero o te pō, i puta ai te māramatanga ki ahau mō ngā waka o ngā tīpuna i ahu mai i Hawaiki. Ka puta mai hoki te hiahia ki ahau ki te hanga i tētahi waka Māori nui pērā, e rua nei ōna takere me ōna hēra hei rerenga i te Moana Nui a Kiwa.
Ko ngā kōrero mai a Kohe rāua ko Rua ki ahau, me tīmata ahau ki te kimi i ētahi rākau tino nui. Ka tautoko tonu rāua i ahau. I āhua taupatupatu taku ngākau tērā pea e kore tēnei e taea, ahakoa i pupū ake te rikarika mō tēnei mahi.
I tau rawa ngā tīpuna Māori ki te whenua o Hāmoa me Tonga mō te mano tau, i a rātau e kōpikopiko ana i te Moana Nui a Kiwa. I tīmata mai aua haerenga i te rua rau tau i muri iho i a Karaiti. I roa te wā e hūnuku haere ana ngā waka, ā, tae rawa ana ki ngā moutere i te takiwā o Te Fenua Enata te wā o te toru rau tau. Nō muri mai ka huri whakarunga nga waka ki Hāwai'i, me te ahu atu anō hoki ki Rapanui. Nō ngā tau o te ono rau tēnei. Nō te waru rau tau a Aotearoa ka hekengia. Mīharo ana hoki tērā me te ārikarika o te rerenga o ngā iwi katoa ki te nohonoho i ngā moutere o te Moana Nui a Kiwa. Pau katoa te Moana Nui ā Kiwa nui tonu, i a rātau haerenga, me ngā moutere hoki i riro i a rātau hei kāinga noho, ahakoa he moana te nuinga o tēnei rohe, tekau paihēneti tēnei o ngā whenua o te ao whānui. I roto katoa tēnei i te ono rau tau, ā, i mua hoki o te rerenga o Columbus.