Te hangaanga i te waka
I tāua wā, i rongo a Bill Bendell o Pahiatua, mō taku kaupapa i runga i te reo irirangi. He ahuwhenua tana mahi, ā, he kaiāwhina hoki a ia nō te komiti marae o Pahiatua. Nāna i whakawātea mai i tētahi wāhi mahi mō te waka. Ko tana whakaaro, mā konei pea e para he huarahi ako mo te hunga rangatahi ki tō rātau taha Māori. Hihiri ana te rekareka ki ahau ki te whakaae atu ki tēnei tono.
Nātemea i akona ahau ki te whāngai i te toki hai tārei rākau, ka tahuri ahau ki te tohutohu i te tokorima rangatahi tāne ki te mau toki. Ko ētahi kua mahi tahi kē ki ahau, ko ētahi he tauhou ki tēnei mahi nō te hau kāinga. He maitai kē te mata o ngā toki, ehara kau i te pōhatu o te ao tawhito. E rua mārama mātau e mahi ana ki ngā wahie whakawaho o ngā rākau, te wāhi ngohengohe hoki tērā, te wāhi hou tērā kei waenganui i te kiri rākau me te tahiwi rākau. Mā te toki e whakaatu te āhua o te rākau, ngā pai, me ngā kino o roto.
Ko te tahiwi rākau, ka waiho hei tuarā mō te wharenui. Inā oti i a mātau te tango i ngā manawa o ngā rākau, ka tahuri mātau ki te hangā i te tinana o te waka. Ko ngā manawa e rua, ka tāpaea mō ngā wharenui o Pahiatua me Woodville.
Te hoatu, he ingoa mō ngā takere
Ka tae ki te wā hoatu he ingoa mō ngā takere o te waka. Ko tā te ao Māori hoki, kia mau ki te ingoa o tētahi tīpuna. I whakaaro ahau me haere tika taku tono ki aku mātua kēkē kia whakaaetia mai ngā ingoa o aku tipuna mō ngā takere. Ko taku tipuna a Whareāhuru Gilbert te takere tāne, ko taku kuia a Pūrewa Tahiwi te takere wahine. Ko te hui whakaingoa i tū ki Otaki i te whare karakia o Rangiātea, i te rohe o Ngāti Raukawa. Ko te Raiatea hoki he ingoa i heke mai i Te Moana Nui a Kiwa i te kāinga tūturu e kīia nei, ko Hawaiki.
He kōrero mō ngā waka
Mō Tainui: Ko Hoturoa te rangatira, ko Ngatoroirangi te kaiwhakatere. I ū mai ki Whangaparāoa, kātahi ka hoe atu mā Tauranga Moana ki Hauraki, tau atu ana ki te Whanga o te Waitemata. Kātahi ka tōia i te tuawhenua ki Manukau. Ka rere whaka te uru ki Mōkau. Mai i reira, ka hoki anō ki Kāwhia ū ai.
Mō Te Arawa: Ko Tama Te Kapua te rangatira. I wehe mai i Hawaiki i te wā o Tainui. I ū mai anō hoki ki Whangaparāoa, kātahi ka tere tapatapa tai atu, ū ana ki Maketu.
Mātaatua: Ko Toroa tōna rangatira. I ū mai ki Whakatāne. Nō muri mai hoki i a Tainui me Te Arawa.
Kurahaupō: Ko Ruatea tōna rangatira. I aituā tēnei waka i Rangitahua, pakaru tonu atu. I eke mai a Ruatea me tōna tira ki runga ki a Mataatua.
Tokomaru: Ko Manaia tōna rangatira. I ū mai hoki ki te taha rāwhiti o Te Moana a Toi te Huatahi.
Takitimu: Ko Tamatea te rangatira. I tau mai ki Nukutaurua i te takiwā o te kuiti o Te Māhia. I huri haere i te Aotearoa whānui, ū rawa atu i te awa o Wairau i te rohe o Te Taitonga.
Aotea: Ko Turi tōna rangatira. Ohorere tana hūnuku mai i Hawaiki. I ū mai i te ngutuawa o Whanganui.
Ētahi atu o ngā waka ko Nukutere, Horouta, Mahuhu, Māmari, Āraiteuru me Te Mamaru.
Porirua
I ahau i Pahiātua, ka tino māuiui te tohunga whakairo a Te Rua Kaika. Ko tana hiahia kia mauria mai ngā takere waka nei ki Porirua kia āta kite ai ia i te tīmatatanga o te mahi hanga. Kātahi ka kawea mai e mātau ngā takere ki Porirua ki reira hanga ai.
Ko te tino mahi he hanga i ngā takere kia rite ki ērā o ngā tīpuna o te ao tawhito. He rite ngā takere o aua waka i ngā tahā wai. Pupuhi ana ngā tapa, ā, ko te taha whakarunga he whāiti. Roa noa mātau e tārei ana, eke rawa ana ki tō te mahi tika.
Oti rawa ana ngā takere, kātahi ka tahuri ki te tuhi i te takotoranga mō ngā rara. I taua wā, he maha ngā manuhiri i haere mai ki te mātakitaki i tā mātau mahi me te pātai mai hoki me pēhea e taea e mātau te hoe i tēnei waka e rua mita nei te teitei o ōna taha.
Nāku i whakamārama atu, "Ehara tēnei i te waka hoe, engari he waka rā, kia riro ai mā te hau kē e whakatere ki te moana. E whai ana mātau i ngā tapuae o ngā tīpuna me ō rātau mōhio mō te mahi whakatere i te moana."
I taua wā tonu, ka tae mai te reta a Francis Cowan he tangata nō Tahiti. I te tau 1956 nāna nei i hanga tētahi waka i te rākau inanga. Ko te ingoa o taua waka ko Tahiti Nui. I rere atu taua waka mai Tahiti ki te takutai o Chile. I kī mai hoki tana reta mo tana moemoeā kia rere atu he waka takere rua mai i Tahiti ki Aotearoa. Nōna ka tae mai ki Tāmaki Makaurau, ka rongo mō tā mātau mahi. Ka pupū ake te hiahia kia whai wāhi mai ia ki tā mātau kaupapa. I whakaaturia e au taua reta ki taku matua ki a Arohanui Gilbert, o Ngāti Raukawa.
Kātahi ka whakaritea e au kia hanake a Francis kia kōrerorero tahi rāua ko taku matua. He mokopuna a Francis nā Tamatea Tautu, te kīngi whakamutunga o Raiatea. I haere hoki ahau ki te mau i taku take ki ngā kaumātua o Tūhoe na rātau nei ngā rākau, ki te whakamārama atu me whai tonu a Hawaiki Nui i te kawa, me te huarahi o te hekenga mai o Te Arawa me Tainui. Ko te take kei te takoto ināianei, ko te tāpae atu i te waka ki a Francis kia rere tuatahi mai i Tahiti ki Aotearoa nei. I tāpaea tēnei taonga ki a ia i te hui nui i Maraeroa. Nō muri mai, nō te taenga ki Tahiti kātahi ka hoatu ko Hawaiki Nui hei ingoa mō te waka.
Te kimi rākau
Nō te mārama o Tīhema, i te tau o te whitu tekau mā iwa, i whakaritea kia hui ahau ki a Arthur Meihana me Pita Iraia ki te inoi mō ētahi rākau mai i Whirinaki, hei hanga i tētahi waka rua nei ōna takere. He mema rāua nō te Poari Kaitiaki o Tūhoe. I whakamārama atu ahau ki te kaupapa he hanga waka, hei haerenga atu mai i Aotearoa ki Rarotonga, ki Tahiti, ki te whakamātau mēnā i reremoana kōpikopiko atu ō tātau mātua Māori ki ngā moutere.
Ko te tōtara te rākau i hiahiatia, a, māku tonu e titiro ko tēhea. Ahakoa he tauhou ahau ki tēnei momo mahi, engari i mōhio pono tonu ahau, ngā tohu o te rākau tika. Mau tonu ahau ki ngā tohutohu a aku kaiako i kī mai rā ki ahau, kaua e tīkina ngā rākau tata ki te taunga o te huka, i ngā rākau rānei kei ngā taha tāheke e tipu ana. Pakari kē atu te tinana o ngā rākau kei te tipu i ngā whārua.
Ko ngā rākau kua mate haere, ka tipuria te upoko e te kiekie, me te rātā. He nui ngā rākau pēnei i kitea e mātau. Ko ngā mahi tūkino rākau a te paihamu i whakaaturia mai e ngā kaitiaki ngahere. Ko ēnei ngārara ngā hoariri mō ngā uri a Tāne Mahuta.
I kimi hoki mātau i ngā rākau mātotoru ngā kiri. Koia nei hoki ngā mea kua pakari hei hanga waka. Ko te tohu o ngā tōtara kiri tūpuhi, he wahie ngohengohe rawa mō te mahi waka. I tirohia e mātau ngā pakiaka. Ko te tohu o te pakiaka pēpē, he rākau mate kua puare kē a roto, kua kainga e te pirau.
E rima rā mātau e kimi rākau ana. Nātemea e rua anake ngā rākau i whakaaetia mai e rātau, kia tika tonu taku titiro. Ki te turakina e ahau tētahi rākau puare katoa a roto he mea pirau hoki, e kore e taea e ahau te hanga waka. Nō reira kia tika tonu taku titiro rākau.
I te rā whakamutunga, ka kitea e ahau nga rākau tika mō taku waka. Rua tekau noa iho ngā whātinga i waenganui i ēnei rākau.
I mea atu hoki ahau ki ngā kaitiaki rākau, "Ko ēnei ngā rākau."
Tika tonu tērā. Te tino papai hoki o ēnei rākau.