Mō ngā waka Māori
Te puta ai te papai mō ngā rerenga moana a ngā Māori, nā ngā waka e rua ngā takere. Koia nei hoki te pūtake mai o ngā waka hou o ēnei rā, he maha nei ōna takere. I whānau mai tēnei āhua i ngā waka takere tahi. Nō muri ka honoa atu ko ngā amatiatia me ngā rā, hei hopu hau hei whakarere. Nā te hikinga o ngā taha, kātahi ka tino pai rawa atu te rere i runga i te moana. Te hangānga i te takere kia kore ai e whawhai ki ngā amatiatia, me te whakamau i te hoe ārahi kia mau ai te tika o te rere, i konei te otinga o ngā hanga waka kia ū ai te rere i ngā tairoa me ngā taiwhānui o Tangaroa. Ahakoa te pakari me te tere, he iti noa iho te kāhui mō runga. Ko te kaupapa hei whakatika i tēnei āhua, ko te hanga he whare noho ki runga i te rahoraho here kei waenganui i ngā waka takere rua. Kei roto i ngā tuhinga a Kāpene Kuki ētahi kōrero mō tana kitenga i ngā waka pahī i Tahiti. Kotahi rau putu te roa o aua waka. Tino tere nei aua waka ki te rere moana. Ka taea hoki e ēnei waka te rere tawhiti mō te 241 kiromita i te rā kotahi.
Tahiti
I te tau 1981, ka mauria e mātau ngā takere nei ki Papara i Tahiti. Ko ngā mōhiotanga Māori, me ngā mōhiotanga Tahiti, ka hanga i te waka. Nō Tahiti ngā rākau o runga. Te nuinga o ngā kaimahi nō Tahiti. I hanake taku taina, a Kimihia, ki te awhina i a mātau mō te iwa mārama. Nō muri mai i tana hokinga ki Aotearoa, e whitu mārama a Francis me ōna hoa e rua, e tauhere ana i te waka. He rau kokonati ngā taura, i hangaia mai hoki i te Moutere o Raivavae. I whakatau ahau e toru mano ngā puare i pokaina e mātau hai here i ngā rara ki te takere. I hangaia mai hoki e te iwi o Tahiti he whare rākau inanga mō te waka. Ko tā ngā Hāmoa, he whatuwhatu i ētahi whāriki mō ngā pakitara, me ngā whāriki rākau inanga mō te tuanui.
E ai ki te kōrero, ko Papara te wāhi tūturu o te waka o Nukutere. Nō tō mātau taenga ki Papara, ka kī mai te iwi rā ki a mātau, he uri rātau nō Hoturoa ka hono hoki rātau ki ngā tikanga o Tainui. Mīharo ana tērā.
Te whakaterenga o te waka
No te rua tekau mā whitu o Noema, i te tau 1984 te whakaterenga o Hawaiki Nui. Kāore te rahoraho o runga i katia, he hiahia no Francis kia kite a ia i te pikinga mai o te wai me te taunga o te waka i rō wai. I te rā o te whakaterenga, ka tahuri te iwi o Tahiti ki te whakatohe mo ngā puare wiri kāore i te tino mau te whakapuru, ā, kei te tuku tonu mai kia paratī whakaroto te wai tai Otirā, kāore he raruraru. Ka tōia atu e mātau te waka ki te takiwā o Faa'a ki reira whakamātau ai i a ia. Kātahi mātau ka tahuri ki te whakarite ko ēhea ngā mea pai hei mahi i te tokotū. Natemea no konei anake ngā taonga hei hanga i tēnei waka, ka whakaaro a Francis ko ngā rākau inanga ngā mea pai hei hanga i ngā rākaura. Nāna i whakarite kia tekau mā toru putu te roa, ka tāpiri atu i te rākau manga, ka herehere ma te taura kokonati. He rākau inanga anō hoki ngā kotokoto.
Ko te mahi tuatahi mo te rākau manga, he whakamākūkū ki te wai tai kia kore ai e kainga e tētahi momo noke, kia kore hoki e kinotia e te wai tai. Engari ia, i mua o te whakatinanga o ngā rākau, me ngā tokotū o te waka, i tahuri mātau ki te whāwhā atu ki ngā āhuatanga tawhito mo te hanga i ēnei mea. Na Francis i whakatau me whai mātau i te āhuatanga o ngā rā o Tahiti. I te tīmatanga, i āhua whakahē tonu ahau ki tēnei, ko taku hiahia hoki kia whai mātau i ngā mahinga rā a te Māori. Engari, natemea na mātau tonu i tāpae tēnei waka ki a ia, ka hinga atu mātau ki tāna.
I hangaia e mātau te tauira o te rā i runga i ngā otaota o te tapatai. Kātahi ka haria nga whātinga o ngā rā ki te iwi o te moutere o Rurutu kia riro ma rātau e whatuwhatu mai i ngā rauhara. No te otinga mai i a rātau, kātahi anō mātau ka āhei ki te whakamātau i te rerenga rā o te waka i te moana. Tekau rawa ngā mārama e whakamātautauria ana te āhua o te waka ki te rere haere i roto i ngā piki me nga heke o Tawhirimātea. Ko te hoe aratika te mea roa ki te whakatikatika.
He tohunga ahau mo te hanga waka, he tohunga a Francis mo te whakamau i ngā rā, ngā tokotū, me ngā kotokoto. Engari e rua māua he kūare ki te whakahaere kia tika te toro o te ihu o tēnei mea a te waka. Nāwai rā, ka tahuri a Francis ki te hanga i tētahi atu rā. He mea hanga nāna i ngā maramara rā o te ao tahito. I puta pēnei ai te whakaaro ki a ia, na te kore o tētahi atu waka hei pae ārahi mo mātau. Māharahara katoa ia kei whara mātau, ā, pai kē kia mauria anō ētahi atu rā, kia noho māhorahora ai te hinengaro.
Te whakarite te rōpū waka
I te tīmatanga i whakaaro mātau kia tokowhitu te rōpū mo te haere. Engari i te wā e whakamātauria ana te āhua o te waka ki te rere moana, ka kitea he nui rawa tēnei. Na Francis tonu i whakatau kia rima ki a ia, mo te rōpū haere. Ko ia hoki ka noho ki te kei, hei kaiārahi, hei tumuaki. Ko ahau hoki me te tangata hei tiaki i ngā rā, te tūmau, me te tangata hopu ika ma te whānau. Ko Greg Terepai ("Ace") Cuthers no te motu o Mangaia, ko Rodo Parau no te moutere o Rurutu o ngā moutere o Tuhaa Pae, me Alex Roper he tangata no Rānana, nga mea i whakaingoatia.
He wai te kawenga tino taumaha o to mātau waka, kia whiwhi te tangata kotahi i te rua rita i te rā. Ko te tino kai he taro, ta'rua (he momo taro), kūmara, me ngā hua rākau maroke, me ngā hua rākau mata. Ko te kīnaki o ēnei kai he ika. Ko te tikanga mo ngā haerenga roa pēnei i tēnei nei, kia rahi ake ngā waka i to mātau: e rua tekau mā rua mita nei te roa, e rua nei ōna takere, kī tonu ki ōna kawenga, e runa noa iho nga tāngata ka eke ki runga. Kotahi tau mātau e whakarite ana i a mātau. I mua o to mātau wehenga mai i Tahiti, ka puta tinihanga te kupu ki te heipū ka hinga atu tētahi o mātau ki te moana, me mārō tonu te rere o te waka. I te wā hoki e whakamātau ana mātau i te rere o te waka, ka kitea he waka uaua tēnei ki te huri mehemea ka hinga tētahi ki rō wai. Rokohanga kāore ā mātau kahokaho whakaora. Me tūpato rā mātau ka tika.