Mō Rongowhakaata
Nā Te Ohomauri Stewart
I ngā rā o mua, e maru ana te noho a te tangata i te huarahi e haere pērā atu ana ki te moana i te rohe o Rongowhakaata. Ko te ingoa tawhito o te huarahi nei, ko Tuaraki. Ko te ingoa o tēnei hapū ko Ngāti Maru. Ko te tipuna ko tōna ingoa ko Taharākau. Ko te kōrero, e toru āna tamariki, he tāne katoa. Āna tama mātāmua e rua, i tukuna e ia hei ārahi i āna tama toa ki te whawhai. Kotahi mano rātou.
Ka piki rātou mā ki Waerenga o Kuri haere ai, ki te Tohe o Te Wairoa. I te whawhai tonu rātou, a, tae rawa atu ki Te Wairoa, otirā, ērā, ki Pākōwhai. I reira ka patua rātou me nga tama e rua a Taharākau. Waimarie ana ētahi ki te puta. Ko to rātou hokinga atu tērā ki te kāinga. No to rātou taenga ki te marae, ka kōrero ki a Taharākau kua matemate āna tama e rua. Ka puta te mamae me te pouri ki a Taharākau mo tēnei parekura nui i runga i a ia me tōna hapū i a Ngāti Maru.
Ka whakaaro tōna hapū ka tukuna e ia tana pōtiki, tana mōkai, ki te ngaki i te mate nui nei i runga i a ia me tōna hapū. Engari ka tuohu tōna mahunga ki te tangi. Ka kī a ia, "Kāore, kāore ahau i te tuku i taku mōkai ki te mate, me waiho noa iho a ia hei mōkai māku."
Ko te whakatauāki mo tēnei hapū ko:
Tini whetu ki te rangi,
Ko Ngāti Maru ki raro.
Tini kahawai ki te moana,
Ko Ngāti Maru ki uta.
Ngā whakatauāki a Taharākau
I a Taharākau me tōna hoa a Tamatea e whakatau ana ki te haere ki Te Wairoa, ka kī atu a Tamatea ki a Taharākau, "E Taha, e whiti nei te rā kei te mau koe i to pākē?"
Te whakahoki a Taharākau ki a Tamatea anei, "He roa a raro, he tata a runga." Poto noa iho tana kōrero ki tōna hoa.
Ka kuhuna e Tamatea tōna korowai ātaahua me tōna whakaaro he aha rā te tikanga o te kōrero a te kaumātua rā? Ka piki rāua i ngā puke, me to rāua tata haere ki ngā maunga o Wharerātā, a, pouri haere te rangi i nga kapua. Na wai rā, ka tīmata te marangai. Ko Taharākau, notemea i te mau a ia i tōna pākē, kāore a ia i mākū, engari ko tōna hoa a Tamatea, ahakoa te ātaahua o tōna kākahu, tino kino kē tōna mākū. Ka rite a ia i te pīkaokao mākū nei.
Tere tonu kē tōna mōhio te tikanga o ngā kōrero a tōna hoa a Taharākau i kōrerohia rā e ia i mua i to rāua haerenga, he roa a raro he tata a runga-ahakoa te tawhiti o te haere, kaua e wareware ki te mau i to pākē.
Ka mau herehere a Taharākau rāua ko tōna hoa i a Tapuae. He rangatira tēnei no te rohe o Kahungunu ki Te Wairoa. Ka pātai a Tapuae ki a Taharākau, "E Taha, he tangata rongonui koe, he rangatira no te rohe o Rongowhakaata, me whakahokia mai e koe aku pātai. Mehemea kāore e taea e koe te whakahoki mai, a kāti, ko to manawa tonu nā te utu." Ka rere te pātai a Tapuae ki a Taharākau, "He aha te kai a Turenga?"
Ko te whakahokitanga mai tērā a Taharākau ki a Tapuae, "He ahikouka i te awatea, he ai ki te pō."
sKa kī atu a Tapuae, "He ahua rite ēnā kōrero ki ngā kōrero o te kāinga nei, ērā, 'he ahikouka i te awatea, he namunamu ki te pō."
Ka pātai anō a Tapuae ki a Taharākau, "Ā tēnā, he aha te tohu o te rangatira?"
Te whakahokitanga atu tērā a Taharākau, "He whare tūwatawata e tū ana ki te pae, he kai na te ahi. Engari he whare tūwatawata e tū ana ki muri, koia rā te tohu o te rangatira."
I runga i te kaha o ngā whakahoki a Taharākau ki a Tapuae, ka tukuna a ia kia hoki ki te kāinga.
Koia nei tētahi o ngā hapū a Ngāti Maru i roto i te Tohe o Rongowhakaata, e rangatira ana tēnei hapū ki ngā pepehā, whakatauāki e pānuitia atu nei. Arā anō ētahi atu whakatauāki e puta ana mo te tamaiti a Rongowhakaata me tōna wahine i a Turahiri. Kotahi noa iho ta rāua tama, arā, ko Rongomairatahi. Na Rongomairatahi, ka puta a Rongowhakaata whānui tonu.
Arā, ko te whakatauāki e whai ake nei, Te kotahi na Turahiri ka ripo te moana.
Kei runga i tētahi atu o o mātou marae, ētahi kōrero e pā ana ki te iwi o Rongowhakaata nei. I ngā wā hoki o mua, e whakataetae ana ngā kapa haka ki ētahi atu rōpū kapa haka. Kia rārangi nei ngā rōpū i runga i te marae o Manutūkē, ka meatia ko ngā wāhine ātaahua tonu ki mua. Otirā, ko ngā koroua tonu kei te kōrero ki ngā kaiako me ngā rōpū haka nei. Arā, ka puta i a rātou ēnei kōrero, "Tōia ngā waewae a o koutou tamāhine kia pai ai te tū i runga i ngā pārae o Manutūkē". Ko te ingoa tawhito o te kāinga nei hoki ko Te Arai kē. Ko Manutūkē kē te ingoa o te marae. Ko Te Arai anō te ingoa o te awa e rere ana i roto i te rohe o Rongowhakaata.
Te Arai Awa
Me kōrero ahau mo te awa nei a Te Arai.
Ko ngā kōrero mo tēnei awa he taumaha, notemea, ērā tētahi hui whānui i te marae o Manutūkē. Ka puta te kōrero ki nga rangatira e whai mana ana, "Kaua e whakawhiti i te awa nei, mehemea ka whakawhiti koutou ka memeha to mana." Ētahi o ngā rangatira nei i whakarongo, ētahi kāore i whakarongo. Ko rātou te hunga i whakarongo i huri rānō ma Te Wairoa huri mai ai, ka heke mai i Waerenga a Hika, haere atu ai ki Te Tairāwhiti. E kī ana hoki o mātou koroua ko ngā taniwha kei roto i taua awa rā, ko Hinetataurangi me Pipitaiari.
I ngā tau rua tekau ki muri, i totohu te piriti whakawhiti atu i te awa nei. Ka kī atu ngā koroua ki ngā Pākehā, "Kaua e whāwhāhia te piriti nei, notemea, kāore e oti i a koutou, kei te pukuriri kē nga kuia nei ki a koutou."
Ka haere mai te Pākehā me ōna mātauranga ki te titiro i taua wāhi. Ka kitea, āe, he tino ngohengohe rawa atu taua takiwā. Koia rā ka hangaia he huarahi hou me te piriti hou. Kua pai te whakatā a ngā kuia nei ināianei. Kua mutu te rongo i ngā waka e omaoma ana i runga ake i a rāua.
Ko Rongowhakaata kei te rohe o Tūranganui a Kiwa.