Tute tuatara
Nā Kōhine Mackie
Tērā tētahi tangata ko Hō tōna ingoa, ko tāna mahi he āta tiro i tēnei ngārara te tuatara, e noho ana ki ngā moutere i waho o Aotearoa. I ngā pō ka haere a Hō ki te titiro ki ngā tuatara kia mātau ia ki ō rātau tikanga katoa. Ko te pō hoki te wā e kaha ana te haereere o te tuatara.
I tētahi pō ka kite a Hō i tētahi tuatara uwha e mahi ana i tētahi mahi rerekē. Kua kitea e te tuatara nei he pūkei oneone kōhatuhatu. I whakaaro pea te tuatara nei he pai tēnei wāhi hei whānau i āna hēki. Tuatahi ka rapirapihia e ia ngā oneone ngāwari, ā, oti noa he rua āhua rahi tonu. Ka mutu tēnei ka huri ia i tōna tinana kia pai ai tana rau i tōna whiore ki roto i te rua. Auē, kāhore anō tōna whiore i uru, nā, ka huri anō ia ki te kari, ka kari, ka kari, tino kaha ana ia ki te mahi. Hēmanawa ana ia, kaha ana ia, te whakaaro a Hō. E toru ngā pō, kātahi anō ka mutu tana kari i te rua. Aiā, kua pai i nāianei, kua tau ōna whakaaro, kua hōhonu te rua, kua uru tōna whiore ki roto. Kātahi anō te tuatara nei ka whakawhānau i āna hēki. Mutu ana te whakawhānau ka tāpuketia e ia āna hēki. Ka mutu te tāpuke ka haere ia.
Kāhore te tuatara e rite ki te manu. Ka noho te manu ki te awhi i āna hēki. Kāhore te tuatara e āwangawanga mō āna hēki. Mutu ana tana tāpuke, haere atu ana. I te wā ka paopao āna hēki, mā ngā punua tonu rātau e kuhu, kāhore te matua e tiaki i a rātau. Ko tēnei tōna āhua.
Ko te pūkei oneone, me ngā kōhatuhatu hei mahi raima tōna tikanga. Nā tērā, kāhore a Hō i pīrangi kia whaikinotia ngā hēki a te tuatara. I te ata ka hoki a Hō, ka āta kari ia i ngā hēki kei pakaru tētahi, ka āta tango i ngā hēki, ka āta whakatakoto ki roto i tētahi tīni i roto ētahi o ngā oneone i karia e ia. Tētahi anō o ngā pīrangi o Hō, kia mōhio ia e hia te roa e tupu ana te tuatara i roto i tōna hēki, ā, paopao noa.
Ka wehe mai a Hō i te moutere nei ka mauria e ia ngā hēki ki tōna kāinga. Āta tiakina e ia ngā hēki nei, whakatūpato ia mehemea kei te haukū tonu ngā oneone i tāpuketia e ia ki ngā hēki i roto o te tīni. I waihotia e Hō te tīni ki raro i tōna moenga.
I noho ērā hēki ki reira mō te iwa mārama, kātahi anō ka tīmata ki te paopao. Te mea tuatahi i kite a Hō, he tīhae tino iti i runga o te anga, āhua kiri tōna rite. Ētahi wā kua huri te hēki, ā, ka tau anō. E rite ana ki te piripoho e whanga ana i roto i te kōpū o tōna whaea. Āhua roa tonu te tuatara e mahi ana, ā, kātahi anō a Hō ka kite atu i tōna māhunga e tīmata ana te puta ake ki waho o tōna anga.
Kei te kati tonu ngā karu o te tuatara. Kei mua, i runga o tōna ihu, ko tētahi tonga. Ko tēnei te kaiwāhi haere i te anga. Koinei tonu tētahi wāhanga o tōna ihu. Kāhore i roa, mau ana te titiro mai a ōna karu ki a Hō. He roa tonu te tuatara nei e nekeneke ana i roto i tōna anga kātahi anō tōna tinana katoa ka puta ki waho.
Auē, taukuri e, kua whānau te tuatara nei. Ko te katoa o tōna roa, kotahi rau mitamano. Kotahi tonu tētahi atu hēki i paopao engari kāore tēnei i ora, i mate tonu atu i te whānautanga mai. Ko te mea tuatahi anake i ora, ka whakaingoatia e Hō, ko Tute. Nga kai a Tute Mo tētahi wā poto ko nga kai a Tute ko te tōua o tōna hēki. I mau tonu tēnei ki tōna kiri mō ētahi rā ruarua, kātahi anō ka maroke, anā ka taka. I te pautanga o tēnei kai a Tute, ka riro mā Hō e rapu ētahi kai mana. Ko ngā kai, ko ngā ngāngara pēnei ki te ngata nei, me ētahi momo anuhe hoki.
He roa te wā e rapu ana a Hō i ngā kai tika mā Tute. Ka haere ia, ka hurihuri i ngā rākau maroke me ngā kōhatu hoki ki te tirotiro kai i raro. I ētahi wā, kei te whakaaro tonu a Hō mehemea he pai tēnei kai mā Tute, kua oma aua ngāngara ki raro i ētahi atu rākau, kōhatu rānei. Waimarie i puta mai ētahi tāngata, ka rongo rātau i ngā amuamu a Hō, ka āwhina rātau i a Hō ki te rapu kai mā Tute. I kawea mai e rātau ētahi momo noke, he pai hei kai mā Tute. Tino pai ki a Tute ngā noke, na te mea kāhore e tere oma i te wā e kai ana ia.
Te hokinga o Tute ki tōna kāinga tūturu
E toru mārama a Tute e manaakitia ana e Hō. Pārekareka ana hoki a Hō ki te kite atu i a Tute e tipu haere ana. I tēnei wā kua kite a Hō kua ngaro haere te tonga o te ihu o Tute, engari kua pihi ake he pihi ki runga i tōna tuarā. Kāhore anō a Hō kia mōhio mehemea he wahine he tāne rānei a Tute. I tēnei wā he uaua ki te mōhiotia.
Kua tae ki te wā hei whakahoki i a Tute ki tōna ake kāinga ki te moutere. Kua tae ki te wā e puta ai a Tute ki te kimi ora mōna. He mea uaua tērā ki a Hō, nātemea kua waia kē ia ki a Tute hei hoa mōna. Ahakoa tērā, mōhio tonu a ia, me kore e tika kia roa rawa a Tute e noho wehe ana ko ia ake.
Nā, ka whakahokia a Tute ki tōna moutere. Te tauranga atu o te waka o Hō ki te moutere, i āta kawea e ia a Tute ki uta. Nātemea e whiti ana te rā, e moe ana a Tute i roto i tētahi pouaka. Ka whakatakotoria e Hō taua pouaka ki roto i te maru o tētahi toka, ka waiho me tētahi taha o te pouaka e tuwhera ana. Pō ana, kua oreore a Tute, kua puta mai ki waho. Poto noa iho tana tirotiro haere, kua oma atu ki roto i nga toka. I āianei kāhore a Hō i te mōhio kai te pēhea a Tute. Ko te tūmanako kei te ora tonu.
He pitopito kōrero mō te tuatara
E ai ki ngā kōrero mō tuatara, no neherā anō ōna whanaunga, rātou i takahi i te whenua i te wā o ngā koeau. Ko te mea tino wehi, na tētahi aituā tino nui i matemate ai ngā koeau katoa. Ko tuatara anake i ora tonu. He aha rā tōna āhua i ora tonu ai ia?
E ai ki ngā kōrero mō tuatara, kia ngau a ia, e kore ia mō te huaki i tōna waha mō tētahi wā roa. E whā Hāora, nuku atu pea, kātahi anō ka huaki anō i tōna waha. Nō reira, mehemea ka tūtaki koe ki a tuatara, kia tūpato. Kaua e pā tata atu to ringa. Ko wai te heahea ka noho ki te tiaki i tōna ringa mō te whā hāora kia hāmama rānō te waha o tuatara? Ko wai hoki te mea pīrangi ki te hīkoi haere me te tuatara kei tōna ringa e tāwēwē ana?
E ai ki ngā kōrero, ko tēnei mea te tuatara he kai tonu i a rātau. I ētahi wā, ka kainga e ngā tuatara pakeke ngā mea punua. He mea rerekē pea tēnei, engari he kaupapa anō pea, kia kore ai e tini rawa rātau ki tō rātau kāinga noho.
E ai ki ngā kōrero mō tuatara, mehemea e kore ia e whakararutia i tōna wāhi noho, ka ora tonu ia mō te kotahi rau tau, neke atu. Ahakoa ēnei āhua ōna, kua ngarongaro haere te tuatara. Nā te aha? Nā te ngaro haere o ngā nohoanga pai mōna. Nā te kiore tūturu o Aotearoa me ngā kararehe hoki, i tau mai i te taha o ngā Pākehā, arā, te kiore, te kurī, te wīhara me te ngeru. E kai ana ētahi o rātau i ngā punua me ngā hēki a te tuatara. Ko te tuatara tētahi o ngā kararehe tūturu o Aotearoa. E whakaae ana tātau kia ngaro ia?
He kōrero anō e pā ana ki te tuatara Nā Te Pou Taki Kōrero tenei wāhanga
E ai ki te Māori, he tohu aituā, te kitenga tuatara. Ki a rātou anō, nā te hoariri i tuku hei takakino i te tangata.
E ai ki ētahi kōrero, hanga ana te teina o Tāne, a Peketua, i te hua o te tuatara. Nāna te pātai, "Me aha au i nāianei?" Whakahoki ana a Tāne ki tana teina, "Whakaorangia," kātahi, ka whakaorangia te hua, ka puta te tuatara.
Ki tā te iwi Māori, ōrite te tuatara ki te manu, nātemea, ka whānau rāua tahi i ngā hua.
Ētahi atu kōrero mō te tuatara me tana nohoanga ki runga i te whenua. I te wā mahana rawa atu te wai i te rangi, whakatau iho te mango, te para, te tuatara me ētahi atu ki te whenua hei rapu wai mātaotao mā rātou. Kī mai te mango ki te tuatara, "Ko te moana o Tangaroa te wāhi tika mō tātou," engari whakahokia atu a tuatara, "Kāore, pai atu te whenua hei nohoanga māku." Nā, tautohetohe ana rāua, kāore i tae ki te whakaaro kotahi. Mea mai a mango, "Me noho ki runga i te whenua, ka whakakinongia koe e mātou katoa!" Whakahokia anō a tuatara, "Ka whakamana ahau, ka ora kē. Ka hī ika koe!"