Wairangi
Nō Ngati Raukawa tēnei tipuna
Nā Ralph Hotere ngā pikitia
Ko tēnei tangata, ko Wairangi, nō Ngāti Raukawa. Ko tōna kāinga ko Rurunui, i te takiwā o Wharepuhunga. Ngā wāhine a Wairangi tokorua ko Parewhete, ko Pūroku. I a Wairangi e ngaro ana i Kāwhia, ka tae mai tētehi tangata rangatira o Ngāti Maru, ko Tupeteka te ingoa, he whanaunga ki a Parewhete. Ka noho manuhiri te tangata nei i Rurunui. E rua ngā pō e noho ana i te kāinga, i te ata ka titiro atu a Pūroku, e piri ana te kōkōwai i te pāpāringa o Tupeteka, nō Parewhete. Kua mōhio a Pūroku kua taea te wahine rā e Tupeteka.
Ka hoki a Tupeteka ki tōna kainga, ki Te Aea. I muri tonu i a ia ka tae mai a Wairangi. Ka kōrerotia e Pūroku, "Ko tō wahine kua hara ki tētehi tangata, ko Tupeteka te ingoa. I kitea e au ki te kōkōwai o Parewhete e piri ana i te pāpāringa o Tupeteka." Kātahi ka riri a Wairangi, ka patua e ia a Parewhete.
I te pō, ka oma a Parewhete; haria ana e ia ētehi kōkōwai; ka haere tonu i te huarahi o Tupeteka ka tae ki tētehi mānia, ka pania te kōkōwai ki te mānuka, nā reira ko Mānukatūtahi. Ka haere ia, ā, ka tae ki Āniwaniwa, ki te awa o Waikato, ka pūkaia iho tētehi o ngā kākahu, ka haria ētehi. Ka whiti ki tērā taha o Waikato, haere tonu. Ka tuhia tētehi kōkōwai ki te pari ki Parikārangaranga, kei te takiwā o Tūrangamoana. Ko whiti i Waihou, ka tae ki Te Aea. Ka moe i tāna tāne, i a Tupeteka.
Ka kimi te iwi nei, a Ngāti Raukawa, i a Parewhete; nā, ka haere ētehi i te ara o Parewhete, ka haere noa atu ētehi. Ka kitea te mānuka i pania ki te kōkōwai - Te Mānukatūtahi. Haere tonu, ka tae ki Āniwaniwa, ka kitea ngā kākahu. Ka mōhiotia kua riro ki Te Aea ki te takiwā o Te Aroha. Ka hoki ērā ki Rurunui, ka kōrerotia atu ki te iwi, ki a Wairangi hoki, "Kua riro a Parewhete ki Te Aea; i kitea e mātou ki te kōkōwai, ki ngā kākahu."
Huihui tonu iho a Ngāti Raukawa, ka rūpeke. Ko ngā tāngata kei roto i te iwi ko Tamatehura, muri iho ko Wairangi, muri iho ko Ūpokoiti, a muri rawa ko Pipito. Ko te nui o te iwi nei, hokowhitu. Ko te rākau a te iwi rā, he patu parāoa, he meremere, he patu kōwhatu, me ā rātou patu roroa, he tewhatewha, he taiaha, he pouwhenua, he koikoi me ērā atu rākau. Kātahi ka haere ki Te Aea.
Kua mōhio te iwi o Te Aea tērā a Ngāti Raukawa e haere atu. Ka taka te whakaaro i a Tupeteka. kia hangā he whare hei kōhuru. Te taenga atu o Ngāti Raukawa, kua oti te whare, he wharau; i hangā ki te tahatika o Waihou, i raro iho o te pā nei, o Te Aea. Ka whaona te wharau nei e te hokowhitu rā. Ko Wairangi te tangata whakamutunga ki te tomo i te whare. Ka titiro a Wairangi, ko ngā poupou o te whare he kōhurihuri kahikatea. Kātahi ka rere a Wairangi ki te tute i te whare, kore rawa i ngāoko. Kātahi ia ka whai kupu, "He whare kōhuru tēnei!" Ko te tohu tuatahi tēnei i mōhio ai a Wairangi, he kōhuru te mahi a te iwi rā.
Te nohoanga o te hokowhitu nei i roto i te whare, ka tukua e te pā te karere ki roto o Hauraki kia tīkina mai kia patua a Ngāti Raukawa. Ka whiu te kai a te tangata whenua, ka haere te iwi rā ki te kai. He kotahi te kūmara i roto i te rourou mā ngā tāngata tokorua. Ka pau, ka noho i roto i tō rātou whare. Hī ake te ata, ka hoatu anō he kai mā te iwi rā. He kotahi kūmara mā te tangata kotahi. Ka pau, ka noho awatea noa, ahiahi noa.
I te ata, ka rangona te ngawē o te kurī, e ai te whakaaro, "Ē! ka whiua te kai nei!" Nā, kua kitea te amoamo o te tuna kauī. Ka kitea kua puta i tētehi taha o te pā, kua haere whakatētehi taha o te pā, ka huri ki tua o ngā whare. Nā, ka puta anō, ka huri anō, kua ki te ope rā, "E rua ngā amo ika." He maha ngā putanga; kāore ia ko aua tuna anō, engari he tangata kē nāna i amo i tēnā putanga, i tēnā putanga. Ko ngā kurī he mea patu kia ngawē, kāhore i patua kia mate. He mahi nei he pupuri i a Ngāti Raukawa kia tae ake te ope patu i a rātou.
Ka haere, ka ahiahi, kua tae mai te tangata o Hauraki, kua kōrero, "Kikī tonu a Waihou i ngā waka o ngā iwi o Hauraki. Kei te ata ka eke mai, ka patu." Heoi anō, ka rongo a Parewhete i te kōrero rā, kātahi ka puta te aroha o te wahine rā ki a Wairangi me tōna iwi. Kātahi ka heke iho, ka tae mai ki a Ngāti Raukawa. Kātahi ka tangi, ka tangi hoki a Wairangi me Ngāti Raukawa katoa. Ka mutu te tangitū a te wahine rā, kātahi ka tāpapa atu ki runga i ngā turi o Wairangi, ka haehae i ngā ringa ki te matā kia heke iho ai te toto ki runga i a Wairangi, kia tapu ai i ōna toto, kia kore e kainga.
E haehae ana, ko ana kupu ēnei:
"He aha koe i haere mai
I te rourou iti a Haere,
Tē noho atu ai koe
I te tokanga nui a Noho?"
Ka mutu te tangi a te wahine rā, ka hoki. I whakarongo a Wairangi ki ngā kupu o te tangi a Parewhete, ko te tohu tuarua tēnei i tae mai ki a ia. Ka rapu te iwi rā, kitea iho e tā rātou rapu, he kōhuru.
Kātahi ka tukuna tā rātou taurekareka kia haere i roto i te iwi o Tupeteka e whawhati rautao ana, e kohi kōwhatu ana mō te hākari. Haere ana te tangata rā, uru ana a ia ki roto ki te hunga whawhati rautao, ā, e mahi tahi ana. Kāore i roa e mahi haere ana, kua pātai ia ki te hoa, "Mō āwhea rā te whiu kai nei mā Ngāti Raukawa?"
Ka kiia atu, "E tatari ana kia tae ake te ope, kei te hoe ake i roto o Waihou. Ka tae ake, ka patua a Ngāti Raukawa. Mā tērā ke te kai e mahia nei, ma Ngāti Maru."
"Nā, hei āwhea rā te tae mai ai kia hohoro ai te patu iho i ēnei, i a Ngāti Raukawa?"
Ka kī mai te hoa, "Kei te ata pō ka eke, ka patua."
Kātahi ka wehe haere te taurekareka nei, ka hoki, kua pō hoki. Ka tae ki a Ngāti Raukawa ka kōrerotia, "Kei te ata ka huaki. Ko te kai e mahia mai nei mā tērā kē, mā Ngāti Maru."
" I roa te iwi nei e nohopuku ana kāore he hamumu, kāore he aha. Roa rawa, kua tū a Tamatehura. kī runga, ka ki, "Me haka." Ka whakatika mai a Wairangi, ka whakaae; muri iho ko Ūpokoiti, muri iho ko Pipito. Whakaae katoa me haka.
Ka ū a Tamatehura, ka whakahua i te haka:
"Puhi kura, puhi kura, puhi kākā
Ka whakatautapa ki Kāwhia
Huakina!
Huakina!"
Ka kī tērā, hei tāna ka huaki. Ka noho ki raro. Kei runga ko Ūpokoiti, ka whakahua i tāna haka:
"Ko Te Aea o ia rangi, e ...
Ko Te Aea o ia rangi hui ake
Ko Te Aea o ia rangi.:
Ka kī hei tāna ka huaki. Ko Pipito, ka whakahua i tāna haka:
"Ka whakakopura rua a Rangi-hape,
Teina Tupeteka, e . . .
O Tupeteka, e, o Tupeteka.
Huakina! Huakina!"
Ka tohe hei tāna ka huaki.
Kātahi ka tu ko Wairangi ka whakahua:
"Tahi ka riri, toru ka whā,
E matamata hopukia!
Homai rā tō whiri kaha, toro kaha,
Kia wetewetea, wetewetea.
A te! A ta! A tau!"
Ka whakaaetia e te iwi hei tā Wairangi ka huaki. Ka tukuna e Wairangi tāna taurekareka ki a Parewhete kia piki ki runga i te tuanui o tōna whare i te ata, kia kore ai e patua. Ko te koha tēnei a Wairangi ki tāna wahine. Tae ana te taurekareka, hoki mai ana.
Ka ākona ngā haka e te hokowhitu tae noa ki te hahaetanga o te ata. Kātahi ka whakaputaina. Hokowhitu, e whitu anō ngā kapa. Ka tika te haka i waho o te whare, ka tīmata te takahi me te aue noa iho. Te rangonga o te iwi o te pa i te haruru, ka oma iho ki te matakitaki haka.
Kātahi ka puta a Tamatehura, ka hāmama te waha, ka pūkana ake ki te rangi, ka pūkana iho ki te whenua. Kua puta a Tupeteka, noho ana i runga i tōna atamira rāua tahi ko Parewhete. Ka kite i a Tamatehura. e māwhiti ana ngā karu i runga, i raro. Ka pātai ki a Parewhete, "Ko tō tāne tērā?"
Ka kiia atu e te wahine, "Ēhara."
Ko Tamatehura te kaiwhakahau i ngā haka katoa. Ka mutu te haka a Tamatehura ka puta ko Ūpokoiti, e tātaki ana i tāna haka, Ko Te Aea o ia rangi.
Ka pātai anō a Tupeteka, "Ko tō tāne tērā?"
Ka whakahokia mai, "Ēhara."
Ka puta ko Pipito. Ka pātai anō a Tupeteka, "Ko tō tāne tērā?"
Ka kī atu anō te wahine, "Kāhore anō kia puta."
Te mutunga o te haka a Pipito, ko te putanga o Wairangi. Te putanga mai i te whare e māwhiti ana ngā karu, ko Kōpū ki te rangi, ko Wairangi ki raro ki te whenua.
Ka rere anō te pātai, "Ko tō tāne tērā?"
Ka whakahokia e te wahine, "Āe! Koia tērā."
Kātahi ka haere iho a Tupeteka, me tōna wawae haere i te tangata, ā ka puta ki mua tonu ki te aroaro o te haka. Takoto tīraha ana i reira ki te mātakitaki.
Kātahi ka tīmataria e Wairangi, "Tahi ka riri, toru ka whā."
Ko ngā patu poto a te hokowhitu nei i huna ki muri i ngā tuarā, i titia iho ki roto i ngā tātua kōtara. Te taenga ki ngā kupu whakamutunga o te haka a Wairangi, A te!, kua mau ngā ringa ki ngā patu; A ta! kua maunu mai; A tau!, kua huaki te ope, kua patu i te tangata. Te tāngata tuatahi tonu ko Tupeteka, i mate i a Wairangi.
Ka patua te iwi o Te Aea, ka hinga tērā pā i te ope a Wairangi. Ko ētehi i patua ki roto i te wai. Ko ngā rauwhare me ngā wāwā i rukea ki roto i te awa. E toru nga piko e toe ana, ka eke ai te iwi o Hauraki. Ka tūtaki i te toto, i te rauwhare, i te wāwā o te pā, kua mōhio kua hinga te pā, ka whati.
Ko Parewhete i piki ki runga ki te tuanui o te whare, ka ora. Ka riro mai i a Wairangi tāna wahine, ka hoki ki tōna kāinga, ki Rurunui.