Te koha, te takoha
Nā Pou Temara nō Tūhoe
Nā David Burke te pikitia
Ko tēnei kupu ko te koha i puta ake i te takoha. Koinei te kupu matua, ko te takoha. Ko te whakapototanga o taua kupu ko te koha. E ai ki a Tame Winitana o Waikaremoana, i ahu mai te takoha i "taku ha". Kia pai ai te tangi ki te taringa, ka whānau mai te takoha. Ki te whāia te kōrero a Tame, ka whai pakiaka te āwangawanga a tōna iwi ki te kupu nei ki te koha, notemea ko to hā, he tapu.
Kua roa a Tūhoe e riri ana ki tēnei kupu ki te koha. I roto i nga wānanga a Tūhoe mai i te tau 1963, ka tohutohu rātau i te hē o te kawe haere i tēnei kupu. Ahakoa nga whakamārama a Te Wiremu, e ai ki a Tūhoe, he tapu te koha natemea he whakahere tōna āhua.
Ko tau i wawata ai ki Te Atua, ka herea e koe ki te koha. Ko taua koha, he pounamu, he tangata tonu rānei i ngā wā o mua. Taka iho ki te wā o Te Kooti Rikirangi, ka whakakorea te whakahere i te tangata me te pounamu, ā, ka whānau mai ko te kapa me te hiriwa. Mēna he wawata tāu ki Te Atua, hoatu ana koe i to koha ki te tohunga hei whakahere mo tāu i wawata ai. Ka herea to koha e te tohunga ki tōna wai karakia i tōna tuāhu, kātahi ka "mahia", ērā, ka tukua ki Te Atua. Ka whakahua te tohunga i o wawata me o hiahia, kātahi ka tuku i to koha hei whakahere i o wawata. Muri atu ka tahuna to koha ki te ahi. Ka oti tēnei kua whakaputua ngā moni rā.
Ko te kupu i herea nuitia e Tūhoe mo ngā moni whakatakoto ki runga o te marae, ko te whakaaro, ko te kohi rānei. Kei te mau tonu ngā pākeke ki tēnei kupu, engari na te kaha mai o waho i a Tūhoe, ka UTU haere mai te koha. Kia whakatumeketia tonutia e nga pākeke, kātahi anō ka mahara ake ki te āhua o te koha. E ai ki a Hohepa Kereopa i te hui a te rangatahi o Tūhoe i Waikaremoana i te mārama o Ākuhata o te tau 1990.
"Mēna koina ta koutou kupu mo te whakaaro, kua kore au e kai i a koutou kai, tatemea he tapu. Ko tāku hoki i whakatakoto ki te marae, he whakaaro aroha nāku ki te tangata whenua, hei whakamāmā i ngā pīkaunga utu kai mo te hui. Na koutou kua whakatapua te kai, he noa kē nei tōna āhua. Whakahokia atu ta koutou kupu koha ki o koutou whare wānanga, ka waiho atu ki reira. Kaua e heria mai ki konei, ka tapu matau." I ngā wā hoki i mua atu o te whiwhinga o Tūhoe i te moni, ko āna i tuku ai ki te marae hei āwhina i ngā whakararu, he kai. I waho atu o ngā marae o Tūhoe e tū ana nga wāhi whakaui i nga kai i heria mai e nga ope. Kāore hoki e taea te whakairi atu i te ingoa koha ki runga i te kai.
Noho nei, ka mate haere tērā āhua, ā, ka pihi ake ko te moni. He māmā ake tērā i te tuku i te kai. No reira anō hoki i pihi ake ai te koha hei ingoa mo aua moni e tukua rā ki te marae. I tēnei wā kua whai pakiaka taua kupu. Ahakoa ki Toto o Tūhoe, kei te kaha haere te kōrerohia o te koha.
Ko te koha hoki, na to ngākau i whakaaro i runga i te aroha. Te tikanga, mēna i tukua e koe i runga i to aroha, ka pai katoa o whakaaro.
I ētahi wa, kāore koe e puta ki tētahi hui, tangihanga rānei. Hei reira kua nanao iho koe ki tāu i mahara ai, ā, koinei to whakaaro aroha ki taua tangata, wahine kua mate rā.
Te whakatakoto, te tuku rānei
E rua ngā wāhi whakatakotoranga i te whakaaro a Tūhoe. Tuatahi ko te marae, tuarua ko muri, arā ko te āronga ki nga ringa wera. Mo te wāhi ki te marae, na te kaikōrero whakamutunga te mahi ki te whakatakoto i te whakaaro. He here kei runga i tēnei koha. A tōna wā, kua whai wāhi te tangata whenua ki te utu i taua koha. Mo te tuku ki muri. Ko taua tuku kāore e whakatakotoria ki runga i te marae, engari ka heria ki muri. Kua mōhio tonu mai te tangata whenua kāore he here o taua koha. Me mate atu taua whakaaro i reira. Kāore te kaituku i te hiahia kia whakahokia a tōna wā.
Otirā, ko te tino tikanga o te tuku ki muri, he tuku huna. I ētahi wā kua heria hunatia atu te whakaaro ki te wharemate. Ko tērā whakaaro ma te kirimate. Kāore he whaipānga atu o te marae ki tērā whakaaro. I ētahi wā kua kokuhutia atu te whakaaro ki roto i te ringa o te rangatira o te tangata whenua i te wā e ohaoha ana, e rūrū ana rānei. Koinei te whakarāpopototanga o te koha e ai ki ngā tikanga a Tūhoe.