Taonga Māori
He patapatai mō ngā mahi a Arapata, te Kaitiaki i ngā taonga a te iwi i Te Whare Taonga o Aotearoa i Te Whanganui a Tara.
Nā Walton Walker ngā pātai ki a Arapata Hakiwai.
Nā Miria Simpson i whakamāori.
Nā Karen Angus ngā whakaahua
"Ko tōku kāinga tūturu kei Omāhu e whā maero nei pea ki waho o Heretaunga. Ko āku karangatanga iwi, ko Ngāti Kahungunu, ko Rongowhakaata. Ko āku hapū ko Ngati ūpokoiri, ko Ngāti Hinemanu."
Kaipātai Tēnā, he aha o mahi i konei?
Arapata Ko taku tūranga i nāianei, e huaina ana he Pou Kaitiaki mō ngā taonga a te iwi. I te tīmatanga ko taku mahi he whakaemi i ngā kōrero e pā ana ki te iwi Māori, ki o tātou hītori. Ka pahemo ngā tau e toru, ka meatia mai kia whakaaro ahau ki te whakauru ki te rōpū whakakao i ngā Taonga Māori hei whakaata ki te ao.
Kaipātai Tēnā, whakamāramahia mai te whakaataranga "Ngā Taonga Māori".
Arapata Me hoki nga mahara ki te haerenga o Te Māori ki Amerika. I te hokinga mai ki te kāinga i te tau 1986, ka īnoi mai Te Whare Pupuri Taonga o Poihākena kia tukuna atu Te Māori kia huri haere i Ahitereiria. Heoi, ko te whakatau a te komiti whakahaere i Te Māori, i te mea kua roa rawa e haere ana ērā taonga i te ao, me hoki noa mai ki te kāinga. Nā reira, ka tupu te whakaaro me whakakao ētahi atu o ā tātou taonga hei tuku, hei whakarite i te inoi a Ahitereiria. Me kī, hei whaimuri atu i Te Māori.
Kaipatai Nā wai i tohu ngā taonga hei tuku?
Arapata He maha tonu mātou, ētahi ko Māui Pōmare, ko Hirini Mead, ko Bill Cooper, ko ngā hunga wānanga i ngā āhuatanga e pā ana ki ngā iwi Māori ake o ngā whenua kē, me to rātou whanaungatanga ki ētahi atu iwi. E rua rau, tekau ma tahi ngā taonga i tohungia. Nunui atu ētahi i ngā mea o Te Māori. Ka oti te whakarite, ka riro māku hei whakaemi katoa ngā kōrero mō aua taonga, me ngā iwi nā rātou.
![Māori carving. Māori carving.](/var/tki-mtn/storage/images/media/images/35-taonga-maori-carving/20637-1-eng-NZ/35-Taonga-Maori-carving_reference.gif)
Ka haere mātou ki te īnoi ki aua iwi kia tukuna ngā taonga hei mātakitaki mā ngā iwi o Ahitereiria. Kore rawa i aro i a au, ka taiāwhio taku haere i te motu ki ngā Poari o Tūwharetoa, o Te Arawa, ki Te Rūnanga o Ngāti Kahungunu, ki a Rangitāne, ki a wai ake! Ā, i haere rawa hoki mātou ki te whakamārama i te kaupapa o "Ngā Taonga Māori".
I āwangawanga tonu ētahi o ngā iwi. Ki a rātou nei, kāore kē ngā Whare Taonga i aro atu ki a rātou i ngā tau ka pahure. Tētahi, he hao ērā whare ki ngā taonga, nō reira hei aha mā rātou i aro mai ai ki ēnei tono? Kāti, i te mea kua whaiwhakaaro rawa rātou i tēnei wā ki te kawe mai i te take ki te iwi, tērā pea kua mōhio ake ratou i nāianei! Nō reira, he pai tonu pea kia tukuna ngā taonga. Tekau mā waru ngā marama i whiriwhiria ai te take nei, ā, ka whakaaengia.
Kaipātai He aha te pūtake ake o tēnei whakaataranga?
Arapata He whakaatu ki te ao, haere tonu ai ngā Māori i te taha o ā rātou taonga. Kāore e haere mokemoke ana ko te taonga anake. Engari ia, ka haere te taonga me tana iwi anō hei awhi. Nā reira, i whakatauria ai me haere mārika he Māori ki ngā takiwā e whakaataria ana ngā taonga. Mā te iwi anō e tuku, ā, mā rātou anō e hiki te kaupapa. He mahi nui rawa atu te whakatakoto tikanga me te tohe ki ngā kaiwhakahaere o Te Whare Taonga o Ahitereiria i Poihākena, ā, ka tau. Tekau mā ono ngā kaumātua hei reo, hei kanohi mō ngā iwi huri noa te motu. Me haere he rōpū ki ia takiwā, ki te tuku i ngā taonga.
Kaipātai Ā, na wai i tohu ngā kaumātua?
Arapata I tukuna atu te kupu ki ngā rūnanga a iwi, "Mā koutou anō e whiriwhiri ō koutou kaumātua hei haere i tēnei haere. Ko tā koutou i whakatau ai, koia nā."
Ki te whakaataranga i Poihākena, nō Te Taitokerau, nō Tainui, nō Whanganui, nō Horowhenua, nō Te Whanganui a Tara nga kaumātua i taki haere.
Ka nuku ki Melbourne, ka haere ko ngā kaumātua o Ngāti Porou, o Te Aitanga a Hauiti, o Tūranganui a Kiwa, o Ngāti Kahungunu mai i Te Wairoa ki Wairarapa, me Ngāi Tahu o Te Wai Pounamu.
I ahu mai i a Te Arawa, i a Tūwharetoa, i a Ngāti Awa, i a Tūhoe, i a Te Whānau a Apanui, i a Te Whakatōhea, i a Ngāi Tai me Ngāi Te Rangi ngā kaumātua i haere ki Brisbane. Āpiti atu hoki ko ngā hunga i haere ki te tautoko i te kaupapa, nā rātou anō rātou i kawe.
Kaipātai Ko te rongo kōrero i nohotahi koutou ko te Tangata Whenua o Ahitereiria. ki te whakarite i ngā āhuatanga o te mahi nei?
Arapata Āe. I mua anō o te maunutanga atu o ngā taonga, ka haere a tinana mai tō rātou tira ki te kawe mai i tā rātou pōwhiri ki te iwi Māori kia mauria atu ngā taonga ki to rātou whenua.
I te whakatuwheratanga i tēnā Whare Taonga, i tēnā Whare Taonga, i a rātou anō te wāhi tuatahi, ki ō rātou nei tikanga. Me pērā anō rā hoki. Nā wai i kī kia haere noa atu tātou ki te whakaara i ā tātou taonga i tō rātou whenua? Kia takatakahia e tātou ō rātou nei mana?
![Three children look at a carving, with an adult pointing to it. Three children look at a carving, with an adult pointing to it.](/var/tki-mtn/storage/images/media/images/35-taonga-maori-3-children-and-adult-with-carving/20640-1-eng-NZ/35-Taonga-Maori-3-children-and-adult-with-carving_reference.gif)
Nā te mema o Te Kaunihera o te Tangata Whenua o New South Wales, nā Tiger Bayles i tuku mai a rātou mihi, ā rātou whakanui ki te ope o Aotearoa. Me te kī mai hoki ko te tukunga tuatahi tēnei ki ā rātou o nga whakahaere. Hanga aroha rawa atu, titi ana ki te whatumanawa. Ko te mea nui, nō konei ka puta ngā pōuri o taua iwi, me ngā pēhitanga i a rātou. Kātahi rawa anō ka āta kitea atu rātou, ngā Tāngata Whenua o Ahitereiria.
Kaipātai Nā, pēhea te āhua o ngā taonga nei ki ngā iwi mātakitaki?
Arapata Nā ngā taonga nei i whakakotahi ngā Māori o Poihākena, o Melbourne me Brisbane. I whakaritea atu i konei me ako ngā Māori o ērā takiwā ki ngā kōrero mō ngā taonga, ki ngā tikanga Māori, ka waiho mā rātou e ārahi ngā hunga mātakitaki. Ko ngā pakeke i haere atu i konei. Ko ā rātou tamariki, mokopuna i whānau ki reira. Ahakoa kāore te nuinga o ngā Māori i mene mai, ko ngā mea i tū mai hei kaiārahi, tū tangata ana, tū whakahīhī ana i te koa ki tō rātou waimarie ki te tiaki i ngā taonga. He tānga manawa, he whakaohonga wairua, he taunga nō te mauri.
Ko Te Kāwana Tianara, ko Tā Pāora Reeves rāua ko tōna hoa rangatira i haere atu i konei ki te whakatuwheratanga i Poihākena. Nā te Minita mō ngā Take Māori, nā Koro Wetere rātou ko āna āpiha o Te Manatū Māori me Te Tira Ahu Iwi i whakatuwhera i Brisbane. I te katinga, ka hoki anō Te Manatū Māori me Te Tira Ahu Iwi ki te hiki i ngā taonga.
Kaipatai I pēheatia ngā taonga i muri mai?
![Taonga Māori banner hangs outside the National Museum in Wellington. Taonga Māori banner hangs outside the National Museum in Wellington.](/var/tki-mtn/storage/images/media/images/35-taonga-maori-3-banner-outside-museum/20643-1-eng-NZ/35-Taonga-Maori-3-banner-outside-museum_reference.gif)
Arapata I whakahokia mai ki Te Whare Taonga o Aotearoa i Te Whanganui a Tara nei hei mātakitaki mā te katoa, ā, pau noa tēnei tau, 1991. Ko wai ka hua? Tērā e mauria ki ētahi whenua anō, ā, ka waiho rānei kia tū tonu hei whakaata mō ngā tau maha noa atu.
Kaipātai He aha te hua o tēnei whakaataranga ki ngā tamariki?
Arapata I taku haerenga tuatahi mai ki konei mahi ai, ka rongo au i tētahi tamaiti itiiti nei e pātai ana, "Nō nāwhea ngā Māori i matemate ai?" Ka whakaaro au, he aha rā i puta ai tērā pātai? Nātemea pea nō tauiwi kē ia? He kore rānei e tōtika ana te whakaata i ā tātou taonga? He kore rānei no tātou, nō te tangata whenua, e whai wāhi ana ki ngā whakaataranga, ki ngā whakahaere? Ki a au nei, nui atu ngā hua kei ngā whare taonga e putu ana hei painga mō ngā tamariki katoa. Hei ako i ā rātou, hei whakawhānui atu i ō rātou hinengaro. Kia kite ai rātou i ngā taonga whakahirahira a ō tātou tīpuna, ki ngā āhuatanga o mua, ā, tae noa mai ki tēnei rā. Kei konei ngā taonga hei mātakitaki, hei mīharotanga ma te katoa.
Nā, mō tauiwi, mehemea tātou ngā uri o ngā tipuna Māori e uru ana ki ngā whakahaere, ka kitea mai ngā kākano i mia mai i Rangiātea, kāore anō kē kia ngaro! Ka maumahara tonu hoki te tamariki ki ngā taonga i kite ai rātou.
Kaipātai Ka pēhea ngā Māori e haere mai ana ki te mātakitaki?
Arapata I mua, i wehi ngā Māori ki te tomo ki ēnei momo whare - he mātaotao! Nā, i te mea kua mahea ake ngā whakahaere, kua mahana ake, kua ngāwari ake hoki tō rātou tomo mai. Kua mōhio iho, āe mārika, nōku tēnei ao, e whai wāhi ana ahau ki konei. Ka koa rawa atu au ka haere mai ana ngā tamariki Māori ki konei kia kite, kia mōhio ai rātou ki ngā taonga o mua, hei hoa haere mō rātou i tō rātou nei ao. Pērā anō ki ngā tamariki a ngā iwi kē, kia kite, kia mōhio anō ai hoki rātou ki ngā taonga o tō rātou whenua tupu, o tō rātou kāinga hou, rānei.
Kaipātai He whakairo tawhito noa hoki pea "Ngā Taonga Māori" nei?
Arapata A kāo. Nō ēnei wā anō ētahi o ngā taonga. E kōrerohia tonu ana ngā tāngata i te taha o ā rātou taonga mai o mua ki nāianei. He wāhanga anō e whakaata ana i ngā mahi a ngā wāhine, arā, te whatu, te raranga. Kia mārama ai ki te katoa kei te ora tonu, kei te mahia tonu ngā mahi whakairo, whakapaipai katoa.
Kaipātai Me pēhea e taea ai te whai o ngā mahi a te Pou Kaitiaki, pēnā i a koe nā?
Arapata I haere rawa ahau ki te Whare Wānanga, ka pōtaetia au mō aku whakamātautau mō te reo Māori, me aku wānangatanga i te āhua o te noho a ngā tāngata Māori o ētahi whenua kē atu. Heoi, kei konei anō e akona ana ētahi ki te tiaki i ngā taonga Māori. Ko te mea nui kia pakari, kia māia te tū, kia ngākaunui ki ngā tikanga a te iwi, kia manawanui, kia ū te kawe i aua āhuatanga. Nā, kia mōhio mai koe, ka kōrero ana ahau mō āku mahi i te Whare Taonga, kua wehi aku whanaunga. Ki a rātou, he tapu ngā taonga a ngā tīpuna, na reira kāore rātou e hiahia ki te whāwhā atu. E tika ana. He tapu ēnei taonga, engari ehara i te tapu rawa nei kia kauaka e pā atu to ringa. Ko tāku e whai ana, ko te tūpato o te whāwhā, me te whakaaro pai ki te atawhai i ngā taonga. Ka pai te whāwhā atu, ka ngāwari mai hoki ngā wairua o ngā tīpuna. Kei ngā whakaaro kē o te tangata te whakataputapu e pā mai ai te aituā.
He korero tāpiriE noho ana ngā tuhinga me ngā whakaahua nō Ngā Taonga Māori ki Te Papa Tongarewa ināianei. |