E Koro
Nā Cassidy Tangaere i whakamāori ngā tuhi pākehā a Rosa Tamepo
Nā Caroline Campbell ngā pikitia
E noho mai ana a Koro i mua i te wharenui. Kua kaumātuatia a ia, ā, ko tōna kanohi kurehe e kitea atu ana i raro i ōna makawe mā. Ko ōna whatu, kua kore nei e kaha te kite, e titiro atu ana ki a Hikurangi Maunga, te maunga tuatahi ki te hopu i ngā hihi o te rā, ā, ko te karere kōrero atu ki tana iwi, kua tīmata te rā hou. Te Kaitiaki o tana iwi, tō rātou maunga, he rite ki tō rātou awa ki a Waiapu, e rere marino, e rere waipuke nei, i waenga i ngā maunga kākāriki o Ngāti Porou.
Mai rānō ēnei tokotoru i kōnei, te maunga, te awa, me te iwi. He tika, haere ai ngā tāngata i ētahi wā, heoi anō, hoki tonu mai ai rātou. Ka matemate ngā kaumātua, ka whānau ake ngā uri hou, he āhuatanga nō mai rānō. E ora tonu nei a Ngāti Porou, e kaha nei, e maia nei, e noho tonu nei i raro i te maru o Hikurangi.
E āta noho tonu ana a Koro, ko ōna ringaringa e takoto ana i runga i ōna pona kua hauātia nei. Kua tīmata te kaumātuatanga ki te ngau i tōna tinana. Waru tekau ngā raumati kua taha ināianei, ā, kua mimiti te kaha o roto i tōna puku.
Kua kore e taea e ia te tū ki te whaikōrero i runga i te marae mehemea kāore i a ia tana tokotoko. I ētahi wa ka whakaaro ia kei te koa nga rangatahi kua kore e taea e ia te tū, ā, ka whaikōrero mō neke atu i te haora, pērā i ngā wā o mua rā. Kāore e whakahoki anō ana i āna kōrero, kāore e titiro ana ki te pepa pēnei i te Pākehā, ahakoa e rima miniti noa iho te roa o ana kōrero. I ētahi wā anō, ka whakaaro anō ia, he koroua kore kiko noa iho nei a ia ki ngā rangatahi, he pēnei i te peka rākau e tere nei i runga i ngā tai o te ao, ā, e tika kē ana me ngaro atu i te ao tūroa.
Heoi anō, i ētahi wā, ka hiahia mai rātou ki a ia, pēnei i tēnei rā, ā, me ngā rā ruarua e tū mai nei i mua i a rātou. Ko ia tō rātou reo, tō rātou kaumatua. Ko tōna te reo matua hei pōwhiri i ngā manuhiri ki runga i te marae, ko rātou e haere mai ana ki te whakahōnore, ā, ki te poroporoaki ki tōna hoa ki a Tipene.
He maha ngā manuhiri ka haere mai, he Māori, he Pākehā. Ko ngā Māori kua waia kē ki te kite i te tinana o te tūpāpaku. Ko tauiwi, e tū noa iho ana, kāore e mōhio ana me titiro ki hea, e tauhou ana ki te whakarongo ki nga kaikōrero hāngai atu ana ki te tūpāpaku. E kore mōhio ana ki te kaupapa o ngā whakaahua e tū mai ana i mua i te kāwhena, i waenga i ngā putiputi, te hoa wahine kua roa noa atu te matenga, ngā tamariki kua mate, ā, me nga kui e noho ana rānei kei roto i ō rātou kākahu pango o neherā, metemea nei e rongo tonutia atu ana te kakara o ā rātou tupeka me ā rātou rongoā patu pūrerehua.
Ki tā te Pākehā, kāore e tika ana ngā whakahaere a te Māori e pā ana ki te tūpāpaku, ā, ko te moe a te Māori i te taha o te tūpāpaku, tētahi mahi kūare rawa atu.
Ka kata puku a koro. E mōhio ana ia ki ngā whakaaro o ngā Pākehā. Heoi anō, e mīharo ana ia ki a rātou i haere mai nei. I mōhio tonu hoki ia ka haere mai rātou ki te tangi ki tōna hoa kua mate nei. Ka titiro iho a Koro ki te tinana o tōna hoa a Tipene ka whakaaro, ehara te mate i te mea ataahua, he rite tonu koe ki ngā tūpāpaku o Īhipa o neherā, kua whakamaroketia, ā, kua rāpakitia nei.
Kua nohonoho ngā kuia ki ia taha o te kāwhena e noho tuwhera tonu nei, e mirimiri ana i te kanohi, e whakapai ana i te pera e takoto nei te upoko o te tūpāpaku i runga. Ka titiro atu a Koro ki a rātou, me te mīharo anō ki a rātou e mau tonu nei ki a rātou tikanga. Ka pai anō te mate a te Māori, kāore e pēnei i tā te Pākehā e takoto nei i roto i ō rātou whare mātaotao, e karangatia nei e rātou he whare o Te Ariki.
He nui ngā roimata ka ruia, he nui anō hoki te rongona o te katakata. Ko tēnei tā te Māori tū āhua. E kore tōna hoa e noho mokemoke, mai i tōna matenga, ā, tae rawa atu ki tōna nehunga, he wā tapu tēnei ki te Māori.
"He aha he kōrero māku mōu, e taku hoa?" Tērā ngā rangatahi e kore e āta noho mehemea ka roa rawa au e kōrero ana. Heoi anō, ka whakarongo rātou.
Ka whakarongo ano hoki āna tama e titiro ana, e ako ana, i runga i te mōhio kia mate ia, ka noho ko rātou hei mau i tana tūranga, me te mōhio anō e kore rātou e rite ki a ia.
"Tipene, e taku hoa, te nui o ngā mahara mō ngā rā kua taha. Te nui o ngā kata i kataina e tāua, āe, me ngā roimata hoki i ruia. Engari, me tīmata mai ahau i hea? I tīmata mai tēnei hoahoatanga, me tēnei mōhio o tāua, tētahi ki tētahi, i hea? Ā, kei hea tōna mutunga? Ko tōna mutunga tēnei i roto i te mate? Tērā pea mō tētahi wā poto nei. Ākuanei hoki ko ahau ka takahi atu i te ara roa ki Hawaiki."
Ka heke mai te kuia ki te taha o Koro tū ai, ka rewa tana karanga,
"Haere mai, haere mai, haere mai,
Mauria mai ngā roimata
Ki tēnei tōtara
Kua hinga i waenganui i a mātou
Haere mai, haere mai, haere mai."
Ka titiro atu ia ki te tuatahi o ngā manuhiri e whakaeke mai ana, e āta haere mai ana ki te wharenui, ki te tinana o Tipene. Ka tū ake ia ki runga, ā, ka tatari. Kua tīmata te tangihanga.
Ko te rā tuarua tēnei. Ātaahua te tū mai o te marae i te pūtake o ngā maunga. Mehemea ka tū ia ki runga ka kite atu a Koro i ngā ngaru o te Moananui a Kiwa e whati ngāwari mai ana i te one. Te Moananui a Kiwa, te moana a te tangata rongonui nei, a Kiwa.
"Kua e hia kē nei ngā wā kua haere tāua Tipene, ki te hī i runga i tēnei moana, o ngā moana katoa? Ki te ruku kina, ruku kuku, ki te haere noa iho rānei kia pūrea e ngā hau o te moana?"
Kāore a Koro i tū. Kua tino matatau kē hoki ia ki te one me te moana. Heoi anō ko tāna, he whakarongo, ā, ka mōhio ia he pēhea te āhua o te moana. I tēnei rā e āta tau ana te moana. He tohu pai tēnei, ka noho tonu a Tipene ki te mahau o te whare takoto ai.
Kāore te ngēngētanga i te pā mai ki a Koro. Ko ngā rangatahi hoki e haere mai ana ki te mau i a ia ki te kai. Ko āna tama i haere mai ki te whakahoki i a ia ki te kāinga ki te whakangā. I mōhio tonu rātou kāore ia e whakaae, engari e hari ana a Koro ki tō rātou aroha. Ka āta tomo atu ia ki roto i te wharenui e noho tahanga ana ināianei. Ko ngā moenga anake e noho rārangi ana mō ngā tāngata ka noho a taua pō.
Ka āta huri haere ia. Ka tū i ētahi wā ki te titiro ki ngā tauira o ngā tukutuku. Ko ngā ringaringa na rātou nei i hanga ēnei, kua mate katoa. He tino tahito te whare nei. He tahito tonu i te wā taitamariki ana rāua ko Tipene.
Ka titiro ia ki ngā whakaahua e iri ana i runga i ngā pakitara. Ko ngā kanohi o te ao tahito e titiro mai ana. Ko ō rātou tinana i roto i ngā kākahu o te Pākehā o taua wā. "Te pōhēhē o ō tātou āhua i roto i ngā kākahu o tauiwi, Tipene. He ātaahua kē atu tātou i roto i ō tātou korowai, i o tātou kahu huia, me ā tātou pounamu e tāhaetia nei e tauiwi, mai i ō tātou urupā tahito."
I konei anō hoki ngā kanohi o ngā tama o Ngāti Porou i mate i roto i ngā pakanga e rua o te ao. I haere rāua ko Tipene ki te pakanga i roto i Te Rōpū Māori Rua Tekau Mā Waru a Tūmatauenga. Ā, i waimarie i haere ngātahi rāua ki Airana ki te whakatā. He aha rāua i haere ai ki Airana? Kāore tonu rāua i mōhio. I kaha hoki tā rāua kata ki ngā tamariki o Airana katahi anō nei rātou ka kite i te tangata kiri parauri. Ahakoa haere rāua ki hea, ko ngā tamariki nei kei muri i a rāua e whai haere ana. Nā tā rāua hakatanga, kātahi anō ngā tamariki nei ka marara.
I roa a Koro e tū ana i mua i te whakaahua o Apirana Ngata, te tama tino rongonui a Ngāti Porou. E mōhio ngātahi ana rāua ko Tipene ki a Apirana, ā, he nui hoki ō rāua aroha mōna. He maha ngā haora i noho ai rāua, kāore i roto i tēnei wharenui anake, engari, i roto i ngā wharenui puta noa i te rohe o Ngāti Porou, ki te whakarongo, ki te mātakitaki, ki te ako hoki, mai i tēnei tohunga, tētahi o ngā kaikōrero rongonui o te ao Māori.
Ka noho iho a Koro ki runga i tētahi o ngā moenga. Kāore he wehi o tēnei wharenui ki a ia. He mea kaingākau ki a ia ngā tukutuku, ngā kōwhaiwhai, me ngā whakairo. He mōhio katoa ia ki ngā kōrero mō ngā tīpuna e whakairo nei, e whakamataku nei i ngā Pākehā. Nōna ēnei. Tētahi wāhi o tōna ao e kore e riro i te Pākehā, e kore hoki rātou e mōhio hōhonu.
Kua rongo anō ia i ngā karanga a ngā kuia, ā, ka āta tū ake ia ki runga, ā, ka puta atu ki waho ki te tatari. Ko te rā tuatoru tēnei. Ākuanei ka katia te taupoki o te kāwhena, ka whakahaeretia te karakia, ā, ka whakatakotoria a Tipene ki tana moe mutunga kore.
Kua tae mai te minita. Kua mihi ki a Koro, kua hongi, ā, ka haere ki te mihi ki ngā wāhine, ki te titiro hoki mehemea kua reri katoa ngā mea e tika ana.
Kua tau mai te ngenge ki a Koro. Te tino ngenge. E māuiui ana te katoa o tōna tinana. Heoi anō, ka noho tonu ia i runga i te nohanga pāpaku i te taha o te wharenui. He huri noa iho tāna i tōna mahuna, ka kite atu ia i a Tipene, engari i tēnei wā, kua uaua tēnei. Ka hoki whakamuri ōna whakaaro ki ngā rā kua taha ake nei. Te maha o ngā manuhiri i haere mai. Te maha o ngā wā i tū ia ki te whaikōrero me te whakaaro anō, tērā e kore e taea e ōna waewae te hāpai tōna tinana kua kaumātuatia nei. E ānini ana tōna māhuna i te turituri, heoi anō, i pai katoa ngā whakahaere. I whāngaitia ngā mānuhiri Te nui o ngā kai i haria mai, ā, na tana iwi i ruku ngā kina me ngā kuku.
"Tērā koe e harikoa ki tēnei poroporoaki, Tipene."
I haere mai anō āna tamariki ki te whakahoki i a ia ki te kāinga, kua kite hoki rātou i te māuiui i runga i tōna kanohi. Engari he pai kē atu ki a ia te takoto i runga i tōna moenga, whakarongo ai ki te hā o te moana, me ngā kōrerorero a ngā tāngata e takoto ana i runga i ō rātou moenga.
E whakaeke mai ana ngā manuhiri whakamutunga. Ko rātou ngā manuhiri whakamutunga i mua i te tīmatatanga o te karakia. Pērā i mua atu rā, ko Koro hei kaikōrero whakamutunga, ā, ko tēnei tana poroporoaki whakamutunga ki tōna hoa.
Ka āta noho ia, ka tatari, ā, ka tae mai ki te wā mō āna kōrero. Ahakoa tana māuiui, ka āta tū ia ki runga, ā, ka tīmata ki te kōrero. Ka whakarewa ake ia i tana tokotoko whakairo mō te wā whakamutunga, ā, ko tōna reo kua hōhonu haere i a ia e kōrero ana. Ahakoa te kaumātua o tōna tinana e tū nei i runga i te marae, ko āna kupu e puta hāngai mai ana, e puta pakari mai ana.
Ka kōrero ia mō Tipene, i te wā i a ia e taitamariki ana, ā, i roto hoki i tōna pakeketanga. Ka whakahekea iho mai e ia te whakapapa o Tipene, pērā tonu i roto i āna kōrero i roto i ngā rā e toru kua taha ake nei. Ka whakaaturia mai e ia ngā honohononga o Tipene ki ngā manuhiri. Kore rawa tōna reo i whati. Ka kōrero ia mō tōna aroha mō Tipene, ā, mō tō rāua piri pono hoki. Ka titiro atu ia ki te rangatahi, me te kōrero atu, " Kia pai tā koutou tiaki i ō koutou kaumātua." Ka whakamārama atu ia ki ngā Pākehā mō tēnei tikanga a te Māori, arā, te tiaki, te atawhai i ā rātou tūpāpaku, mai i te wā e mate ai, tae rawa atu ki te wā e tukua atu ai ki te kōpū o te whenua.
Ko āna kōrero whakamutunga ko ngā kōrero mō te mate. " Ehara tēnei i te mutunga, engari, he tīmatanga. Mehemea te tangata e hiahia ana ki te haere i waenga i ngā whetū, me kimi kē atu rātou, i tua atu i ēnei, mehemea e hiahia ana rātou ki te tūtaki ki tō rātou Kaihanga."
Kua mutu ngā kōrero a Koro, kua hoki mai anō te māuiui. Ka āta huri haere ia, kore rawa atu he ngaehe e rongona i runga i te marae. Ko ngā tāngata e wahangū ana, e titiro ana, e aroha ana ki a ia. E heke ana ngā roimata i ōna pāpāringa, kāore e ūkui ana, kāore hoki te Māori e whakamā ki te tangi. Ka titiro atu ngā tāngata ki a ia e tū ana kāore e oreore. Ka mōhio atu rātou ko tēnei tāna ake poroporoaki, nō reira, ka āta tatari rātou kia mutu rawa ia.
"Haere i runga i te rangimārie e te tuakana. Haere e taku hoa moemoeā o taku taitamarikitanga. Haere e taku hoa piri pono. Haere ki ō tāua tipuna. Haere ki te huihuinga o te Kahurangi. Haere mā Te Reinga ki Hawaiki. Kua kōrerotia e au aku kōrero e taku hoa, e kore pea e ea. Haere, haere, haere."
I tawhiti, e anga atu ana a Hikurangi ki te rangi, ā, ko ngā wai āta rere o Waiapu e rere atu ana i waenga i ngā maunga kākāriki o Ngāti Porou.