Te taonga nei o te tikanga
Nā Morvin Simon
Nā David Burke ngā pikitia
Kāti! E ngā iwi, e ngā reo, tēnā koutou katoa. Tēnā mai koutou me te tini o ngā mate kua karangahia e te Ringa Kaha o Aituā, te āhuatanga e kore e taea e tāua te tangata te karo te wero. Nā koutou i tangi, nā tātou katoa. Ko ēnei i wahatia mai e ahau, nā mātou i whakatau, me kī, na tātou anō rā. Otia te pō, nau mai te ao. Taiāwhio te motu, ka nui te mihi atu, tēnā koutou, kia ora mai tātou katoa. Kua kite mai koutou i runga ake nei, kua huaina ake e ahau, te kaupapa o te kōrero nei, i raro i te āhua nei, o te tikanga. Ki ētehi, ka kīia ake ko te kawa, ki ētehi atu, ko te āhua marae. Ehara i te mea, mā mātou o Whanganui nei, e whakaatu atu, kia whēnei, kia whēnā. Otirā pea, mā konei hei kī ake, anei te āhua tikanga kua pūmautia atu i runga i ō mātou ake marae o roto o Te Ātihaunui a Pāpārangi. Nō reira, tēnā koutou katoa.
Te whakaeke marae – he pāeke
Kua āhua riterite ake tō mātou nei, ki tō te nuinga o ngā waka pea, ka whakaeke mai te manuhiri ki runga i te marae. Ko te tikanga ko te pāeke. I raro i te pāeke nei, ka tū ake ngā kaikōrero o te marae i te tuatahi, ka tuku atu ngā mihimihi, ka tautokotia ake ēnei i te waiata. Ko tēnei mea, ko te waiata ki a mātou, ehara i te kīnaki. Kāore! He mahi nui tōna. Ko taua mahi rā, ko te whakanoa atu i te tapu o te kaikōrero Koirā kē. Kei te marae anō te tikanga, me i waiatahia te waiata tata muri i tēnā, i tēnā, o ngā kaikōrero, i muri iho rānei i te mea whakamutunga anake. Ka mutu te marae, ka tuku atu te mauri o te kōrero ki te manu tau. Ka mutu ēnei katoa, ka whakatakotohia te koha, hei tohu aroha ki runga ki te marae. Ka whai tēnei i te waiata whakamutunga a te manuhiri. I te wā tika, ka karangatia te koha e te marae. Ka mutu tēnei, ka haere mai te manuhiri ki te rūrū, ki te awhi, ki te horoi rānei, ā, mā konei, ka whakanoatia atu te hui nui tonu. I ētehi wā, ka whakatakotohia te koha i mua i te waiata whakamutunga, kei tēnā tāna, kei tēnā tāna.
Tikanga Whanganui, tikanga Te Ātihaunui a Pāpārangi, tikanga Aituā
Ko te mea hei whakarerekē atu i a mātou i kōnei, i ērā atu o ngā waka, ko te tikanga e pā ana ki te mate. Ka mate tētehi o mātou, ka whakahokia atu ki te marae. Ka tae te tūpāpaku ki te marae, ka whakatakotoria ki roto i te tēneti, i te whare mate rānei. Kāore tēnei āhua i te aurite i te roanga o te awa tapu o Whanganui, otirā, mō te nuinga o ngā marae, āhua pēnei nei. Ka tau te mate i tana takotoranga, ka karakiatia, ā, ka haere ngā mihi. Mō tēnei wāhanga anake ka mihi atu te marae i te tuatahi. Ko te take, kua mihi atu ki ngā kaiwhakahoki mai. Nā rātau te taonga i mau mai, e tika ana, kia mihia atu. Kātahi ka tuku atu te mana ki te rōpū whakahoki mai kia whakautu atu i ngā kōrero. Ka mutu ēnei me ā rātou waiata, ka hōu atu ki te tēneti ki te oha atu ki ēnā o te iwi kāinga, kāore anō kia pāngia te ihu.
Ka otia katoatia te mahi patu ihu nei, ka horoi, ka kai. Kia mōhio mai, i muri iho i tēnei whakaeke tuatahi nei, kātahi ka tino whakarerekētia te āhua. Atu i tēnei whakawhiti kōrero tuatahi, tae atu ki te tanunga, ka kōrero tuatahi mai te manuhiri. Ko te take i whēneihia tēnei āhuatanga nei, ko te mate tēnā e tuku atu rā, ko tōna reo karanga ki te ao kia haere mai. I runga i tēnā, e tika ana, kia kōrero tuatahi mai te manu tau. Ehara i te mea, mā mātou hei whakanui atu i a mātou ake. Ko tā mātou, he mihi atu ki te tini, ki te mano, kua haere mai ki te whakanui atu i te taonga nei. I te whakanuitanga atu, kua whakanuitia ake te marae me ana piringa. Nā rā e tika ana kia mihi kaha atu ki ngā kaihōu mai,
- tuatahi, mō ngā korero,
- tuarua, mō te hononga atu o ngā whānau,
- tuatoru, hei mihi atu mō te nui kua whakatakotoria ki runga ki te marae.
Ki a mātou o roto o ngā paerangi Kaiwhāiki, ka mate mai tētehi o ngā tamariki, mokopuna rānei, arā, ngā mea kāore anō kia uru atu ki te huarahi o te hara, ka haria tika atu ki roto ki tō mātou wharepuni, ki Te Kiritahi. Ka pakeke mai te tangata, ka whakatakotoria ki rō tēneti. I te rā tuatoru, arā, i te wā e whakaritea ana, ka kawea ki te rua kōiwi o kui mā, o koro mā. Ka mutu, ka hoki mai ki te marae kia whakaoti atu ai te tikanga nei, o te whakaputa. He tono tēnei ki te whānau pani kia tōia mai anō ki roto ki te ao mārama. Ka mutu tēnei, ka tū te hākari pae maumahara. Ka puta te pito, kua ea taua āhua rā. Ka whakakapo mai te āhuatanga nei i tīmata mai i te mate e kōrerohia nei, i te takahi whare. Mā tēnei tikanga nei, ka whakanoatia atu te kāinga e nohoia ake rā e te mate. Ka mutu tēnā, kua whakapau ngā rārangi mahi hei mahi. Tēnā koutou me te tūpato, he poto rawa te whakamāramatanga nei. Tēnā koutou, tēnā koutou katoa.