Te kawa o te whare roimata
Nā Te Ari Kuti Whaanga
Nā Miranda Witford ngā pikitia
E pā ana ēnei kōrero ki te Rohe o Ngāti Te Tarawa ki Motatau, Maromākū, Matawaia, Tāikirau, me Pokapū.
Kāti me pēnei pea he whakamārama māku mō tēnei kupu, te kawa - ko ngā tikanga i mahia i roto o tēnei rohe i te wā kāhore ō mātou marae mō ngā tangihanga. Hoianō ka takoto tonu ngā tūpāpaku i roto i ngā whare noho, kāhore i waho. He aha nei ētahi atu tikanga mō te taha ki nga ringawera me ērā atu nekeneke? Ka hangaia ki waho me ōna atu whakahaere, mai i te timatanga tae noa ki te mutunga. Ko ā muri i te hui, ka turakina ngā whare ruruhau, tēneti rānei, mō te iwi nui tonu. Ka waiho atu ngā whakahaere mō te manuhiri whakaeke ki roto o te whare roimata, ngā mihimihi, me ngā moemoenga.
I ērā wā, ina mate he tangata, ka haere he karere ki te whakamōhio ki ngā whanaunga. Kāhore he tono inoi, erangi kua rongo ia whānau, ka haere mai tēnā me ngā whakaaro aroha takoha. Kāhore te ture e haere mai mō ngā whakatikatika mō te tūpāpaku. Ko te whānau tonu, ko tētahi o ō mātou mātua he tangata tino mātau ki te kāmura whare aha noa. Nā, ko ia te kaihanga i te kāwhena, me tōna whānau ki te āwhina i a ia. Kāhore he utu whakarite, erangi koia tēnā ko tana koha ki te whānau pani. Kāhore i rerekē atu te āhua i te otinga mai i ngā mea i haere mai i te Pākehā mo te moni nui tonu. Koia nei ētahi o ngā tikanga tino whakamīharo ātaahua i mahia e rātou mā, ā, kua ngaro i a tātou i tēnei wā whakatupuranga hoki.
Kāti mō te wahanga, he akoranga katoa ēnei i a mātou e tupu ake ana. Ka mate he tangata, ko ngā kākahu ake o tēnā, me ētahi atu taonga e tika ana kia tanumia, ko ēnei āhuatanga i a mātou e tamariki ana, tino nui te wehi ki a mātou, me te āwangawanga ki ngā mahuetanga iho, mō te ngākau kūare. Erangi, iāianei, tino nui rawa atu te māmā o ngā tirohanga i roto i ēnei āhuatanga.
Ko ngā tohutohu a te kuia whaea, ko tēnei mea te hongi i te tūpāpaku, ehara i te mea mō te katoa. Erangi mehemea kei te mārama tō hinengaro ki tāu i hiahia ai, me mahi i runga i te māramatanga me tōna rangimārie. Ko ngā whakatūpato a te kuia he whakakite ki tētahi o tōna whakatupuranga, nā reira ka homai e ia ki a mātou ēnei hei mātauranga ki tēnā, ki tēnā. Koia nei ahau ka hoatu i ēnei tohutohu mō ngā whakatupuranga e tupu ake nei. Nōtemea ka hongi koe te kūare i te tūpāpaku, tērā nga rerekētanga o te tangata kua mate kē, ka tae mai te wehi, ka oho koe, ka ngautuarā, kōrero kino rānei. Kāhore tēnā e tika ana. Koia nei ngā whakakitenga mehemea tētahi kāhore i kōrero i ēnei āhuatanga, hei mātauranga anō mō wai nei, ka noho kūare tonu koe. I te mārama o ngā tohutohu a te kuia, kāhore e ruarua te hinengaro. He tino akoranga. He pai tēnei mea te whakawhitiwhiti kōrero, whakaaro hoki, me te pātai ki ngā kuia pakeke, hei painga anō mō tātou katoa me ngā tamariki.
Tēnei anō tētahi ka haere koutou ki ngā tangihanga, ka tata atu ki te marae, ka tū koutou katoa i te tahataha o te rori ki te tiki ētahi rau whiro, rau kākāriki hei taua mō ō koutou mātenga. Ka oti katoa te hanga i ō koutou taua pēnei i te karauna nei, kua tae ki te wā mō koutou ki te whakaeke, kua rārangi mai hoki nga wāhine karanga pōwhiri ki te manuhiri whakaeke ki runga i te marae. Nā, ko te tikanga, ko ngā wāhine ki mua, ko ngā tāne ki muri me te poroporoaki haere tonu atu i muri i nga kaikaranga tae noa atu ki raro mai i ngā waewae o te tūpāpaku. Ko ngā tāne ka tango i ō rātou taua ka waiho ki raro tonu iho, kātahi ka haere atu ki te hongi, harirū, tangi ki ngā tūpoupou. Ko ngā wāhine ka mau tonu i ō rātou i te wā e tangi, hongi ana. Erangi, inā mariri iho ngā reo tangi o rātou, kua tika te tangata o te whare ki te tū ake ki te mihimihi ki ngā manuhiri whakaeke poroporoaki.
Mehemea kotahi anō te kaikōrero, kua whakapuare mai ki te manuhiri, ā, ina mutu te manuhiri, kātahi ka hoki atu anō ki a ia te mutunga. Mō ngā whakamārama mō te tangi, te nehu ko hea hoki. Ka mutu ēnā pānui ka whakaatu te kaikōrero ki ngā whare horoi, me te whakaratarata tuatahi. Tērā te reo karanga o te kāuta wharekai. Ā muri o tēnā, mehemea i muri o te kai ahiahi, kua hokihoki te nuinga ki te whare roimata ki reira tautoko ai i ngā whaikōrero tae noa atu ki muri o ngā mahi ringawera i muri. Kia tae ki te wā mō te karakia, ka tangi te pere. Ka whakahaerengia tēnā wāhanga. Ka mutu, ka haere ngā ringawera ki a rātou mahi i te kāuta mō te hākari i muri i te nehu.
Kāti i tēnei wā e takoto ana te tūpāpaku, he whakaakoranga tino hōhonu tēnei mo te ngaro. Ina tīmata te honohono o te rērere i roto i te whare takotoranga o te tūpāpaku, he kupu whakatūpato - kaua e patua, ā, kia māmā tō reo. Ko ia te karere nā te Matua nui i te Rangi ki ā tātou te hunga ora. Ko te reo aroha tōna kua tae mai ki te whakaatu kua tae ki te wā hei hokinga atu mōna ki a ia i runga i te rangimārie me tōna ātaahuatanga i te tirohanga kanohi.
Nō reira kia aroha ki te karere. Ka timata ngā whaikōrero mihimihi me te whakamārama ko tēnei pō mutunga i mua atu o te nehu, kāhore e moemoe ana te tangata ao atu te pō. He kōrero, he waiata, whakangahau te mahi. Te rā o te nehu, kua rite kē te taima mō tēnā me te karakia mutunga i te kāinga. I konei, ka taupokitia te kāwhena i ētahi whānau. Ka whakawhāititia ngā putiputi me ērā mea katoa. Ka tae ki te taima o te karakia e tae ai ki te wā o te hāpaitanga atu o te tūpāpaku ki te waka tari ki te urupā, ka mahue mai te takotoranga o te tūpāpaku ki te kaumātua, minita rānei, ki te whakanoa whakawātea i tēnā wāhanga.
Ka haere ki te urupā, ka mutu tērā wāhanga, ka haere te whānau pani ki te takahi i te kāinga i mua atu i te hākari. Ko te nuinga o te iwi kua tae noa atu ki te tatari ki te whānau pani. Ko rātou ki mua tonu ina karangatia mai tae noa ki ngā tēpu me ngā tūru. Ka karakia te minita, me te whakawhetai i ngā kai. Ka kai katoa, ka āhua tau te mauri, ka tū te kaiwhakapuare mō ngā whikōrero ngā mea e hoki ana ki ngā takiwā tawhiti ki te poroporoaki me te whakawātea i a rātou.
He pito i mahue. I te kaikōrero tuatahi nō te marae, he whakamārama kei te wātea tonu ki te moe iho anō ā tēnei pō, nōtemea tēnei pō, te tikanga he pō whakamoemoe tomo, he tāne ki te wāhine. Mehemea ka whakaae te tokorua nei, kua whakamoengia rāua i moenga i runga i te paparahi i waenganui o te rūma. Ā muri kē atu, kātahi anō ka kōrero mārena mehemea koia nā te kaupapa. Ko ōku nei tuākana me te tungāne i mārenatia rāua i te rā kotahi, i ngā tau i puta te penihana mō ngā tamariki. Kāti me mutu i kōnei ēnei kohikohinga. Kia ora.