Te haerenga ki Rāwāhi
Nā Honani Wiremu Hīpango te tuhinga
Ko Margaret Orbell te ētita
Kua tangohia tēnei tuhinga mai i ngā GNZT Miscellaneous Manuscripts and Documents in Maori No. 18, e noho ana i roto i Ngā Whare Pukapuka o Tāmaki Makaurau.
Hānuere 27, 1855. Ko te toru o ngā upoko
Nō te 27 o ngā rā o Hānuere, ka hiki mai mātou ki runga i te kaipuke, ko tōna ingoa ko Erenipara. Nō te rua tekau mā waru, ka rere mātou.
Ka mahue te whenua, ka tata mātou ki Te Waipounamu, ka Rātapu. Nō te taenga ki te whitu o ngā rā o Pēpuere, ka puta te hau nui whakaharahara; ko te ingoa o taua hau he tonga, he pārera. Kāore anō i tae noa ki te tahi o ngā hāora, ka puta taua hau nei, ka tukitukia tō mātou kaipuke e te hau, ka pakaru; ka riro ngā poaka e rua, ngā manu hoki.
Ko te whakaaro o ngā Pākehā, ka totohu mātou. Ka kite i te wai e haruru ana ki raro ki te hōro, ka tū ngā Pākehā ki te tatā i te wai, ki te mapu hoki. Mapu tonu, ā, pō noa te rā. Kāore hoki ngā Pākehā i hoki ki te unu i ngā kākahu nāna ka mākū. Hei aha mā te Pākehā mahi tonu, mahi tonu, ā, pō noa, e rere ana te wai ki raro. Ka kī ake ngā Pākehā, "Ka pēnei tonu, kei te pō tātou te totohu ai."
Kāore hoki ngā Pākehā i tahuri ki te kai; i tahuri tonu ki te mahi i te kaipuke. Ka kī ake ngā Pākehā, kātahi rātou ka kite i te hau nui.
E toru ō mātou rā e hurihuri noa iho ana tō mātou kaipuke, kātahi te kupu a te kapitene ka puta, ka kī ake, "Engari me totohu tātou kāore he hau tika mō tātou" Ka tahuri atu ētahi o ngā rangatira, ka riri ki te kāpene; ka karanga atu ngā rangatira me Te Teira hoki, "E hē ana tō kupu. E kore mātou e whakaae ki tō kupu."
Nō te whā o ngā rā, ka tika te hau. I te ata, ka kitea te kaipuke e rere ana i mua o tō mātou; ko ngā mahi anake i kitea atu e mātou. Tae rawa atu ki te tina tāima, ka tata ki tō mātou. Ka uia atu e ngā kara o tō mātou, "Ko wai tō ingoa?"
Ka hiwia ngā kara o tērā kaipuke, ka karanga mai, "Ko Hirini tōku ingoa; i rere mai au i Ōpe Tāone."
Heoti anō, ka mahue ki muri i tō mātou. Ka rua ō mātou rā e rere ana, ka puta anō hoki te hau; he hau pai tērā, he hau tika. Ko ngā ngaru me ngā maunga te tiketike. E toru ō mātou wiki, ka whiti ki te rae o Kipa Ōno. Ko tēnei moana i rere nei mātou he huka kau, he huka kau. Ka kitea hoki tētahi motu huka i waenganui o te moana, e teretere noa iho ana i runga i te kare o te wai.
Ka mahue ki muri, ka rere noa iho i roto i te ua. Kāore e puta te rā, tae noa mātou ki te rae o Marikena, ki Kipa Ōno ki taua rae whakamataku nei. Kāore i whai hau, kāore i whai aha. Ka kī ake ngā Pākehā, "He mea mīharo rā tēnei, kātahi anō a Kipa Ōno ka pēnei te marino."
Ka huri mai mātou ki tua o taua rae nei, ka kitea hoki ētahi motu huka e whitu; ko te tiketike kei Waipuna, kei Ōkupe. Ka tae mai mātou ki reira, ka mea ngā Pākehā kia tohe rātou ki te kāpitene kia peka ki Rio Terero, kia kite i tētahi tāone nui o Marikena i tua o te rae o Kipa Ōno me utu te kapitene ki te moni.
Ka kī ake tēnei Pākehā, "Kotahi tekau āku pāuna hei utu ki te kapitene."
Ka kī ake ētahi o ngā Pākehā, e rima āna pāuna hei utu ki te kapitene.
Nō te ahiahi, ka rongo te kapitene, ka karanga mai, "Kāhore. E kore au e whakaae; e tūpato ana au mō te kaipuke, kei pakaru. Ki ahau, tahuri mai ngā rangatira o te kaipuke ki te rapu utu i ahau, kāore he tikanga mō tōku ekenga mai i runga i tēnei kaipuke. Ahakoa hōmai koutou e toru rau pāuna, e kore au e whakaae. Tēnei anō te mea e whakaae ai au, mehemea kāore he kai, kāore he wai. Ka tika ko tēnei, e ora ana tātou; kāore tātou i matekai e nui ana te kai mā tātou i te kaipuke."
Heoti anō, ka rere mātou.
Nō Māehe 12, 1855. 4, te whā o ngā upoko
Ka tae tō mātou kaipuke ki te tīmatanga o te wāhi mahana, ka puta te hau nō runga i Marikena E rua ngā rā e puta ana, tae noa ki te Rātapu, ki te 12 o Māehe. Ka nui te hau, ka tukitukia anō hoki tō mātou kaipuke i konei; e tina ana mātou, e tukitukia mai ana i waho atu o mātou.
Ka heke iho māua ko Te Teira ki raro, ka piki ake anō a Te Teira ki runga, kia kite i te kaipuke; e tū ana i runga rātou katoa, ka puta te ngaru, ka pākia rātou ngaro katoa ngā tāngata me te kaipuke. Ka rere iho a Te Teira ki raro ki te hōro, ka karanga mai, "Ngaro katoa mātou i te ngaru!"
E takoto ana au i runga i te moenga, he kikini nō taku ate. Ka tae mai a Te Teira ki ahau, ka kī mai, "E pēhea ana koe?"
Ka kī atu au, "Kāore aku whakaaro. Heoti rā anō te hau i pōuri ai au, ko te hau i Nui Tīreni ko tēnei kua tawhiti mai nei. Kāore aku whakaaro, kei te Atua te whakaaro. Ki te pai te Atua kia motuhia te tinana me te wairua, e pai ana: me tuku atu te whakaaro ki te Atua."
Ka karanga mai ko Te Teira, "E tika ana; e tata ana tāua ki te Atua. Ahakoa e tū ora ana te tangata, i roto i te ora e mate ana; i roto i te mate e ora ana. Ko te mutunga tēnei o te oranga o te tangata."
Ka whakaae atu hoki au ki te kupu a Te Teira. Heoti anō, ka piki anō hoki a Te Teira ki te tī, ka karanga mai ki ahau, "Me tango mai e au tētahi tīmāu?"
Ka whakaae atu au, "Āe."
Ka mutu tā rātou tī, ka tae mai a Te Teira me te kapu tī māku. Ka kōrero mai a Te Teira, "Ka nui te ua; nā te ua, mutu ai te hau. Otiia, nā te Atua i tuku mai he ua hei whakamutu i te hau."
Marino noa iho te moana. Me i kore te Atua hei whakakāhore i ngā hau pēnei, kua totohu noa ake mātou i te riu o te moana. Ka rua ō mātou totohutanga, me te whakaorangia anō e te Atua: kia whakapaingia te ingoa o Ihowa mō tana whakaohonga ake i āna hau katoa, me āna ngaru nunui, mō tana whakamatenga anō hoki i āna hau nui, me āna ngaru i whakaoho ai! Ka puta tōna waha ki te riri ki āna mea hanga, ka mutu.
Ka awatea, ka rere mātou. Ka rua ngā rā e rere ana, ka ui atu te kapitene ki te tuari, "E nui ana rānei te kai o te kaipuke?"
Ka kī mai te tuari, "Āe, e nui ana."
Ka uia ki tētahi o ngā mēte, ka kī mai te mēte, "Aua." Ka kimihia, kāore i kitea; e ruarua ana ngā kai o te kaipuke. Ka tohea e te kapitene ki te hoko kai i Eterina, arā, i te whare herehere o Ponipata. Ka whakaaro hoki te kapitene, he roa. Nō reira ka tohea hei Panepuka, ka whakaae katoa.
Ka kitea te kaipuke nō Ingarani e rere mai ana; i te ata, ka tukua te poti, ka tonoa e te kapitene ko te mēte. Ka tae atu te mēte, ka ui atu, "Kāore he parāoa?"
Ka kī mai te rangatira, "Kāore, ēngari he nūpepa."
Ka uia atu, "E rere ana koe ko hea?"
Ka kī mai te rangatira, "Ko Pōpiripi."
Heoti anō, ka rere mai tērā, ka rere atu hoki mātou nei. E toru ngā Rātapu, tata mātou ki Panepuka. I ngā whā o ngā Rātapu, i te Tūrei, ka kitea te whenua o Marikena, me ngā mōkī. Ko tōna ingoa he katimarani; ko ngā rākau o raro o te kaupapa, e ono, kei roto i te wai e haere ana, me te tērā anō ki runga. E haere ana ki te huti ika i waho i te moana; ahakoa nui te hau, e kore e tahuri.
Ka ahiahi pō, ka tū tō mātou kaipuke. I te ata, ka hoe te poti o te kapitene ki uta ki te whakarite kai mō te kaipuke. Ka tae atu ki uta, ka kī atu kia kawea mai te poti mō mātou. Ka tae mai, ka utaina mātou ki runga, ka hoe atu ki uta mātou ko Te Teira, me ētahi o ngā rangatira e haere ana hoki ki te mātakitaki i Panepuka. Ko tēnei tāone ko tētahi wāhi o te whenua o Marikena.
Ka tae atu mātou ki uta, ka kite mātou i te āhua pai o ngā rākau. Ko te tauranga i pai, ko ngā whare i pai, ko te āhua o te tāone i kino - ka nui te pai o te whenua. Ka tae atu mātou ki uta, ka haereere māua ko Te Teira kia kite i te whenua, i ngā rākau. Ka haere māua, ka kite i ngā rākau, me ngā mea katoa. Ka tae ki te tina, ka hoki mai māua ki te tina. Ka kōrerotia mai ki a Te Teira e te tuari o te whare, "Kotahi te minita e noho nei, ko Te Mōkena te ingoa."
Ka karanga mai a Te Teira ki ahau, "Me haere tāua kia kite i te minita."
Ka whakaae atu au. Ka mutu te tina, ka haere māua kia kite. Ka tae atu māua, ka kite, ka hari ki ngā hoa whakapono. Ka mutu te kōrero, ka takoto te tī. Ka mutu te tī, ka hoki atu māua ki ō māua hoa. Te ahiahi, ka kī mai a Te Mōkena ki a māua, "Ki te noho koutou āpōpō, me hoki mai kōrua ki konei noho ai."
Ka whakaae atu māua. Heoti anō, ka harirū mātou, ka haere mai māua.
Ka tae mai ki ō māua hoa, ko te kapitene ia kua tae kē i te awatea ki te kaipuke. Ka tae mai māua ki te whare i tina ai mātou, ka hoko a Te Teira i ngā mea mā mātou mō te kaipuke. Ka mutu te hoko, ka utaina mātou ki runga i te poti, ka hoe atu ki te kaipuke. Ka tae atu mātou, ka hoki atu te poti kawe mai i a mātou.
Ka ao te rā, ka tae mai te poti kawe mai i ngā kai mō tō mātou kaipuke. Ka utua e te kapitene kotahi rau, e toru tekau mā ono pāuna i utua ai ngā kai. Ka mutu, ka rere mātou i te ahiahi.
5, te rima o ngā upoko
Nō te rima o Āperira 1855, ka rere mai mātou i Panepuka. Nō te whitu, i te Kuru Paraire, ka whakatakotoria e Te Teira te Hakarameta i runga i te kaipuke. Ko ngā wāhine i tango, kotahi tekau; tokowhā mātou ngā tāne.
Ka kotahi tō mātou Rātapu, ka tūtaki i tētahi kaipuke nō Ingarani e rere mai ana ko tētahi motu i Marikena; ko te hoko huka, waipiro, kawhe. Ka tukua te poti o te kapitene, ka hoe atu ki runga. Hoki mai, e rua ngā rī taewa. Ko te ingoa o taua kaipuke ko Reretepata.
Ka rere tō mātou. Ko taua moana, e nui ana te wera wera o te rā, he poupou tonu hoki nō te rā ki runga ki te tumuaki. Ka nui te kaha o te rā, ko te hau he hau kotahi e kore e rite ki ngā hau o te moana makariri. He maha ōna hau; ko te moana mahana, kotahi tonu tōna hau, kei runga i te whenua o Kēpa Kuru Hāpa.
E toru ō mātou Rātapu, ka kitea te kaipuke pakaru e tere ana ko tētahi taha o te kaipuke. Ko tō mātou whakaaro, kua mate pea ngā Pākehā o runga, kua aha rānei; waiho ake e mātou kia tere ana.
I te whā o ngā Rātapu, ka rite ki te rāina e mutu ai te werawera, e tīmata ai te mātao. Ka puta ake te marama i muri iho o te tōnga o te rā; ko te pō, he atua te pō. Ka tae ki te wā e wehea ai te ahiahi me te ata, ka tae mai a Te Teira ki te whakaoho i ahau. Ka kī mai, "Me haere tāua kia kite i te pounga o te marama."
Heoti anō, ka piki ake māua, ka kite. Kāore anō i tīmata te mate o te marama. E taro kau ana tō māua nohoanga iho, ka tīmata rawa te ngaronga o te marama. Kotahi hāora, ka ngaro te marama; ko te āhua o te ngaronga, i pēnei anō me te matenga o te marama, me te arahanga rānei. Ka kite au i tēnei āhua o te mārama, tēnei anō tā ētahi whenua e kite ai. Ko te matenga o te mārama, ko te aranga, ko te mahanuitanga ko te mōhiotanga tēnei o te Pākehā kei te porotakataka te ao.
Ka tākiri te ata, ka kitea ngā kaipuke e rere mai ana, e rere atu ana. Ka tae ki te rima o ngā Rātapu, ka tika te hau mō mātou, ka tae hoki ki te moana makariri. Ka nui ngā hau; ka kī mai ngā rangatira e whā rā, ka tae ki Ingarani.
Ko te āhua o tēnei moana, pōuri tonu; kāore i kite i te rā. Nō tō mātou tatanga ki Ingarani, ka nui ngā kaipuke e rērere ana i waho i te moana. Koia anō kei te ngāherehere te māhi o te kaipuke, koia anō me te motu whenua i waho i te moana. Whakauru mai te poti i roto, te rākau rua, te rākau toru, te rākau tahi.
Ka tae mai ngā pōti anō i whakaritea hei tango i ngā pukapuka kia hohoro ai te tae ki uta; ka tae mai te poti, ka hoatu ngā pukapuka, ka rere mātou. Ka tae ki te pito o te whenua, ka mātakitaki i te āhua o te whenua. Ka tae ki waenganui o te whenua, ka pō, moe iho. Ka tākiri te ata, ka tae mai te poti o te paerata; nō Tōwa tēnei paerata.
E rua ō mātou rā e miri haere ana i te tahataha, ka eke mai he paerata anō, nō Tira. Ko te tino paerata tēnei. Ka tae ki Māketa i te Paraire, ka tū tō mātou kaipuke i reira. Ka tae mai te tīma ki te pārete, ka karanga atu te kapitene, "E hia ngā utu e pai ai koe?"
Ka karanga mai ko te rangatira o te tīma, "E ono tekau mā whitu pāuna."
Ka kī atu te kapitene, "Kāhore, ēngari kia whā tekau mā rima."
Ka whakakāhore mai te rangatira o te tīma, ka kī mai, "Kāhore, ēngari kia ono tekau mā whitu."
Ka karanga riri atu te kapitene, "Kunaiti, piopi!"
Ka hoki te tīma; moe iho. Ao ake te rā, i te rā horoi ka haere katoa ngā Pākehā ki uta me te kapitene hoki. Ka noho ko māua ko Teira, me ngā mēte o te kaipuke, me te paerata hoki hei kapitene. Ka tō te rā, ka tae mai tētahi tīma kē ki te kōrero ki te mēte, ki tō raro iho o te kapitene. Ka uia atu, "E hia ngā utu i pai ai koe mō tō pāretetanga?"
Ka kī mai ko te rangatira tīma, "E ono tekau." Ka whakaaetia e te mēte: "Āe, e pai ana."
Moe iho; ao ake i te Rātapu, ka tae mai te tīma ki te pārete. E whā tekau māero, ka tata mātou ki te awa, ki Tēmeti, ka tapoko ki roto. Koia anō a uta te whenua! Ngaro katoa i te Pākehā, i te kāri, i te wīti, i te tini noa iho o ā te Pākehā mahi. Te iwi kaha ki te mahi, he Pākehā! Titiro atu ki waho ki te moana, ngaro ana i te kaipuke, i te tīma, i te poti.
Ka tae mātou ki Karawitene, ka whati te tai, ka tukua te haika. Ka tae mai a Pehira ki a mātou kia haere ki Rānana; ka haere ko Te Teira me te tamāhine, ka noho ko ahau i runga anō i te kaipuke me ngā rangatira o te kaipuke. Nō te tekau mā toru o ngā rā o Mei, i te Rātapu, i te Mane, i te tekau mā whā, 14, ka rere anō hoki mātou i roto i te awa. Ka titiro ki uta, ka kitea: ngaro ana te whenua i te tangata, me te rango e mui ana i te raumati, me te namu hoki tē puta te rā ki tua i te tangata!
Ka tae mai mātou ki te tauranga, ki Rānana, ka tae mai a Te Teira me te tama ki te tiki mai i ahau. Ka haere mātou, ka rere i runga i te rerewē. Ka tae atu ki te wāhi e tū ai, ka waiho e mātou, ka rere mātou i runga i te ominipahu. Ka mātakitaki haere i te tāone, i Rānana, i te pānui. Ka tae ki te whare hei nohoanga, ka waiho ahau e Te Teira me te tama, ka karanga iho, "Hei konei noho ai. Kei te haere ahau ki te whare i uta; māku e hoki mai kia kite i a koe."
Heoti anō, ka haere rāua, ka moe au. Ka tae te kōrero ki te kāreti, ki te Hāhi, ka tū te komiti kia tīkina mai au, kia tangohia ki te kāreti. Ka uia kei hea e noho ana, ka kīia atu, "Kei te nama ono."
Ka tonoa mai a Wiremu Roretene ki te tiki mai i ahau. Ka tae mai ki waho o te whare, ka pātukituki mai, ka haere atu te wahine o te whare ki te uaki i te tatau. Ka tae mai a Roretene, ka oha mai ki ahau, ka oha atu hoki ahau. Ka harirū māua; ka mutu te harirū, ka kī mai, "I haere mai au ki te tiki mai i a koe. Nā te komiti au i tono mai; me haere tāua ki te kāreti."
Kāore hoki he roa, ka haere māua. Ka tae mai māua ki tōna whare, ka kite au i a Mata Para rāua ko Mata Roretene. Ka mutu te tina, ka haere ki te kāreti ki te kawe i ahau kia kite a Te Paera, te tuatahi o te kāreti. Ka kite, ka koa mō te kitenga i ahau.
Nō te aonga ake, ka ahiahi, ka poroakina mai au e Te Wene kia haere atu a Te Karaka rāua ko Wiremu Roretene hei kawe atu i ahau ki tōna whare, kia kite ia i ahau. Ka tae atu mātou, ka hari a Te Wene mō te kitenga i ahau. Ka mutu, ka hoki mai mātou ki te kāreti. I te Tūrei, ka haere a Te Teira ki te whare komiti; ka tirohia, kāore au i roto. Ka ui mai te komiti ki a Te Teira, "Kei hea tō hoa?"
Ka kī atu a Te Teira, "Kei te kāreti."
Nō te Wenerei, ka haere mātou ki te mātakitaki i te whare takotoranga taonga o ngā whenua katoa o te ao. Ka kitea te tini o ngā kararehe o roto o te wai, o runga o te whenua: ngā ngārara, ngā manu, ngā tāngata i mate i te Wai i a Noa, ngā ngārara i mate i te Wai i a Noa, ngā kararehe i mate i te Wai i a Noa, ngā whakapakoko kōhatu a ngā tauiwi, ngā tūpāpaku o Ihipa. Ka toru mano tau, ko aua tūpāpaku nei e ora tonu ana. Kāore anō kia pirau noa, me ngā rākau o ngā kāwhena e ora tonu ana. I ora ai, i rongoatia ki te totepita, me te mea nei kātahi anō ka oti ake i te rā tahi.
Kotahi te atua whakapakoko o Nui Tīreni i kitea ai māua, ko ngā rākau pounamu o Kāwana Kerei, me ngā torotoro.
Ka mutu te mātakitaki, ka hoki mai ki te whare, moe iho. Ao ake te rā, ka kī mai a Te Teira ki ahau kia haere māua kia kite i te Whare Karaihe. Ka haere māua i runga i te rerewē; kāore i taro, kua tae. Ka tae atu, ka kite: he karaihe kau, kāore he mea kē he rino kau. Otiia ko ngā mea i roto i tēnei whare, ko te āhua o ngā mea i roto i te whare kua kite rā mātou i te tuatahi. Ko te mea pono anō tērā, he mea whakarite kau tēnei whare.
Ka haere ki te mātakitaki i ngā ngārara i te taha o te wai e tū ana. Ka mutu te mātakitaki, ka hoki mai anō mātou i runga i te rerewē. Ka tae mai ki Rānana, ka noho. I te Tūrei o te rua o ō mātou Rātapu, ka poroakina mai māua ko Eruera Te Karaka, hei whakamāori mōku, mō te komiti o te Hāhi, mō te whakaritenga i [ngā] minita, hei kōrero māku.
Ka tae atu māua ki roto i te whare o te komiti, ka pātai rawa a Te Wene ki ngā minita i haere ki te whakaako ki Īnia, ki ngā whenua katoa. Ka mutu te kōrero aua minita i te ritenga o ā rātou nei mahi, ka tahuri mai a Te Wene, ka pātai mai ki tōku kaiwhakamāori, ka kōrero atu au i āku mō ngā minita. Ka mutu, ka hoki mai māua. Heoti anō, ka mutu. Kāore a Te Teira i tae mai i tā mātou komiti.
Heoti anō ngā kōrero, nā tō koutou hoa aroha,
nā Hoani Wiremu Hipango, Rānana ki Whanganui, ki Pūtikiwharanui.