Ko te rōpū o Te Rangatahi o te rau tau ki muri

Nā Wiremu T. Ngata

Whatungarongaro he tangata, toitū he whenua

Ki te hunga māna enei kōrero, ki te rangatahi o tenei Rau Tau Hou, tēnā koutou, tēnā koutou, tēnā koutou. Tēnā koutou i te aroha o ō tātou mātua tipuna, kua wehe atu ki te Pō.

I roto i te Rau Tau Tawhito, ka tīmata ngā poroporoaki a ngā Pākehā takitahi mōtemea kua heke rawa atu te tokoiti o ngāitāua, o te iwi Māori, ki te mea noa ake nei mano.

Inā ngā kōrero a ētahi o aua Pākehā. Nā Tākuta Featherston, he Pākehā rongonui nō ōna rā: "Kei te whakangaro te Māori; e kore e taea e tātou te aha. Ka mutu anō ko tā tātou he whakapai i te urunga kia ū ai tā rātou moe, ā, kia kore ai tātou e whaikuputia e te tangata."

Nā Tākuta Newman: "Kāore noa iho e pāmamae nuitia te whakangaronga ake o te Māori. Kei te mate pai noa rātou, ā, kei te whakaeke he iwi hou, he iwi pakari."

Ko te wā pea tērā i whānau mai ai tā tāua, tā te Māori kōrero, "Whatungarongaro he tangata, toitū he whenua." Nā ngā whawhai a te Māori ki te Pākehā, nā ngā mate nā te Pākehā i taki mai, i patupatu ō tātou tipuna Māori. Ko ngā kaupapa o ngā whawhai he kōrero kē anō ēnā, ko te kaupapa ia o ēnei kōrero mō ngā mahi, mō ngā kōrero, mō ngā wawata a "Te Rangatahi" a ō tātou mātua tīpuna nāna tātou i kiia ai he tangata i tēnei rā. Ko taua rōpū i huaina ko te " Young Māori Party, arā, ko Te Rangatahi o aua rā.

I tīmata mai taua Rōpū i Te Aute Kāreti, ko te Kotahitanga o ngā tamariki i kuraina ki taua Kāreti, ā, i taua wā ko Te Tātana, arā ko Thornton, te tumuaki. He tangata rongonui a Te Tātana, ā, ko te kaupapa o tāna whakaako i ō tātou mātua tipuna ko te whakapono ki Te Atua te tuatahi, ko te reo Pākehā te tuarua; nō rātou, nō ngā tamariki a Te Tātana, ka whānau mai ko ngā kaihautū mō te iwi Māori. Ko Tā Apirana Ngata tērā, ko Tā Maui Pōmare, ko Tā Peta Te Rangihīroa, ko Reweti Kōhere, ko Tākuta Wirepa, ko Anaru Tiweka, ko wai ake ko wai ake, ko te hunga i kī ake rā au nā rātou i kiia ai tātou, te iwi Māori, he tangata; tēnā koa ia, kua poroporoakitia kētia te iwi Māori mō te mate, mō te ngaro atu i te mata o te whenua.

Ka whakatūria taua kotahitanga o ngā tamariki o Te Aute, ka waihangatia tōna kaupapa hei pūtake kōrero ki ngā marae maha o te iwi Māori. Ko ngā kaumātua Pākehā kaha ki te tautoko haere i ngā kaupapa a taua kotahitanga, ko Hāmuera Wiremu, nāna ko Te Aute Kāreti, ko Te Tātana, te Tumuaki o Te Aute mō ngā taumaha noa atu, ko Te Popa, te tumuaki o ngā kaiwhakamātautau o ngā Kura Māori, ā, me ērā atu Pākēha aroha ki ō tātou tipuna Māori.

Ko te whakarāpopototanga o te kaupapa a taua Rōpū inā noa ake:

1. Me whakapai te noho a te Māori i ōna pā, i ōna kāinga.
2. Me whai ko te mātauranga o te Pākehā hei taonga mā te Māori.
3. Kia mau te Māori ki ōna whenua kia kiia ai ia he tangata, ā, ki ngā kaupapa o tōna Māoritanga.

Ko enei kaupapa whānui nā ngā tamariki whai whakaaro o te Māori i kuraina ki Te Aute, ki Tīpene me ērā atu kura, i āta kōrerorero ki ō rātou nā mātua, tīpuna, ā, me ō rātou nā hoa Pākehā whai aroha mō te Māori. Ka tipu te whakaaro i roto i taua hunga me haere ētahi o rātou hei tākuta, ko ētahi o rātou hei rōia, ko ētahi hei kura māhita, ā, ko ngā mea e tutuki i runga i ngā kaha o aua wā me whakapau i ō rātau kaha ki te whakatutuki i ngā kaupapa a tō rātou Rōpū.

I te kura tonu i Te Aute ka tīmata te kōrerorero a tērā tū i a Tā Apirana Ngata, Tā Māui Pōmare, Tūtere Wirepa, Tā Te Rangihīroa, me kawe te kaupapa a Te Rangatahi ki ngā marae āta kōrerorero ai. Ka poroakitia te Rangatahi ki ngā marae, ā, ka haere ngātahi rātou me ō rātou kaumātua Pākehā, me Te Wīremu rāua ko Te Tātana, ā, he roa ngā pō me ngā rā i kōrerorerotia ai ngā take nunui. Nō rātou i aua haere ka whānau mai ētahi whakaaro nunui me ētahi kōrero taumaha a tāua, a te Māori. Nā Te Mahupuku o Ngāti Kahungunu ki Wairarapa ko tērā kōrero, "He ao te rangi ka ūhia, he huruhuru te manu ka rere." Nō muri nei, ka whakapototia, "Mā te huruhuru te manu ka rere." Ka kōrerotia e taua kaumātua, e Te Mahupuku, tāna kōrero, ka takoto tōna whakaaro ki te marae. Ko te wairua tērā o ngā kaumātua nāna i āwhina ngā kaupapa a Te Rangatahi.

I kī ake rā au i tīmata mai te rōpū o Te Rangatahi i Te Aute Kāreti, engari i te mea he kaupapa whānui tā taua rōpū, ka karangatia kia eke te katoa o te iwi Māori ki te hoe i te waka.

Ka puta a Tā Apirana Ngata i ngā whakamātautau a te Whare Wānanga o Niu Tireni mō ngā tohu mātauranga M.A., LL.B., ka tono te rōpū o Te Rangatahi ko ia hei hekeretari arā hei Āpiha takawaenga mō taua rōpū. I taua wā, i te Tari rōia ia o Cooper me Devore i Ākarana e akoako ana i ngā mahi mā te rōia. Ka kōrero ko tōna rangatira ki a ia, "Kei a koe anō te tikanga ko te noho rānei hei rōia he mahi māu, ko te hoki rānei ki waenganui i tō iwi Māori mahi ai." Kāore a Tā Apirana i whakaangaanga ko tāna me whakapau ōna kaha - kaha tinana, kaha hinengaro - ki te mahi i ngā mahi e tutuki ai ngā kaupapa a te Rōpū o Te Rangatahi hei whakaora mai i te iwi Māori kei te rōrohu atu ki te Pō. Ko tōna tīmatanga tēnā ki te haere ki ngā marae maha o te motu ki te kauhau i ngā kaupapa o te ora ki ō tātou tīpuna Māori.

Ka pū te tuha, ka hao te rangatahi

Me tīmata pea tēnei upoko o ā tātou kōrero ki ētahi kōrero mō Tā Apirana Ngata, te tangata nāna ngā kaupapa a Te Rangatahi i mau i roto o ngā tau.

Kāore anō tētahi pukapuka kia āta tuhia e tētahi tohunga hei whakarāpopoto i ngā kōrero mō tēnei tangata rongonui o te iwi Māori. I whakaaro Te Poari mō ngā Take Māori (Māori Purposes Fund Board) tērā pea e oti i a Eric Ramsden te tuhi tētahi pukapuka, ā, i muri mai o te matenga o Tā Apirana ka wehea e taua Poari tētahi tahua moni mō tēnei take, otirā kāore i tīmataia taua pukapuka, rokohanga ka mate hoki a Eric Ramsden. I tuhia anō rā e taua Ramsden tētahi pukapuka paku nei hei tohu whakamoemiti ki a Tā Apirana i te wā i ūhia ai te tohu mātauranga, D.Litt. (Doctor of Literature) e te Whare Wānanga o Niu Tireni ki runga i a ia. I whakawhiwhia hoki te tohu B.A. (Bachelor of Arts) ki te pōtiki a Tā Apirana, ki a Henare Kōhere Ngata, i taua pō te o ngā rā o Mei 1948 i te Hōro Nui (Town Hall) o Pōneke.

Me tango mai i taua pukapuka a Eric Ramsden - "Ko Tā Apirana Ngata me te Māoritanga" (Sir Apirana Ngata ana Māori Culture) - ētahi kōrero nā tāna pōtiki, nā Henare i tuhi i tāna pukapuka ki a Eric Ramsden.

"He tino hoa piripono māua ko tōku pāpā, ā, i te kaha piripono pea kāore noa iho au i whakaaro ake mō ōna āhuatanga tangata. Kua mīharo anō rā au, engari mutu atu i te mīharo i te mea ko tōku pāpā. Engari rā, i te pai o tāu whakarāpopototanga i ngā kōrero mō tau pukapuka, tae ana mai hoki te ihiihi ki a au. He tika e kore pea e taea e te tangata kotahi te mahi tēnei raha mahi, arā ia, tē oti tika te tini mahi, ka mutu anō pea, he tini whakaaro mō te kaupapa kotahi mō te Māoritanga.

Kāore noa pea he hē o tāku kōrero pēnei nā ko te mea nui tēnei ā tōku pāpā ko te mau ki te Māoritanga. Kua eketia e ia ngā taumata o te mātauranga, engari ia ehara i te mea hei whakamanamana māna - kāore, hei taonga whakatutuki i te Māoritanga nei. Ināhoki he tohunga taku pāpā ki ngā mahi whakapapa, ā, i riro mai i a ia ngā tohu mātauranga mō te mahi rōia; ko te whakahanumitanga o ēnei mātauranga ka whānau mai ko ngā mahi whakatikatika i ngā taitara whenua Māori, ko te whakatōpū pānga tēnā, ko ngā mahi whakakāporeihana. I tīmata tonu āna mahi i te roro o tōna whare ki waenganui i a Ngāti Porou. Ka tipu ngā mahi ahuwhenua ki te Tairāwhiti, ko te tīmatanga tēnā o ngā mahi Ahuwhenua a Te Kāwanatanga ki ērā atu rohe Māori.

Ko te mātauranga tētahi o ngā kaupapa o te Māoritanga nei. I tukutukua ētahi o ngā tama tāne o Te Tairāwhiti me ērā atu iwi ki ngā kura ahuwhenua, ki Hawskesbury i Poihākena, ki Lincoln College i Te Waipounamu, ki Massey College, me kore e whānau mai ētahi tohunga hei whakatikatika i ngā whenua Māori. I whakapaua e tōku pāpā ōna kaha mō te mātauranga whānui tonu, mai atu i raro, ā, ki ngā Whare Wānanga o te motu kia whiwhi ai ngā whakatipuranga i ētahi māramatanga hei āwhina i ō rātou iwi Māori i roto i ngā uauatanga o Te Ao Hou.

Huri ki ngā mahi tākaro pēnei me te purei tēnehi, me te purei hōki, me te purei whutupaoro, i te kaha o tōku pāpā ki te āwhina haere i ēnei mahi ki waenganui i ngā iwi, ka whakapae tētahi hunga āe, e mahi ana ia i ēnei mahi hei whakatiputipu i tōna 'poti'; ko tā tōku pāpā he whakatiputipu i ēnei tākaro hei whakawhanaunga i ngā taitamariki Māori, hei whakatipu i te Māoritanga.

Huri ki ngā mahi tukutuku, ki ngā mahi whakairo, i whakapaua nuitia e tōku pāpā ōna kaha ki te whakatiputipu i ēnei tū mahi ki waenganui i te iwi Māori, me te aha hoki kapi katoa te nuinga o ngā iwi o te Motu i te Whare Whakairo. Ko te hunga e whakapae ana he moumou moni ēnei whare he kūare; kāore rātou i te kite iho ko te whakatinanatanga tēnei i te wairua o te Māoritanga.

I mahia e tōku pāpā ngā mahi akoako haka, akoako haka-ā-ringaringa, ki ngā marae maha hei aha? Hei whakapakari i te ngākau Māori, hei whakaū i ngā whakaaro o te hunga kua noho tītakataka i roto i te Ao o te Pākehā ki ngā taonga a ō rātou tipuna Māori.

Kei 'Ngā Moteatea', ngā pukapuka e rua, ka kitea iho te arohanui o tōku pāpā ki ngā taonga o te Māoritanga i mahi ai ia i te pō, i te ao, i roto i ngā tau maha noa atu, ā, i roto o ngā hēmanawatanga o āna mahi huhua, ki te whakawhāiti, ki te tuhituhi i ngā whakamāramatanga hei taonga mā ngā whakatipuranga. Ko te katoa o ēnei mahi huhua kua tuhia ake nei ehara i te mea he mahi takitahi - kāore, he wehewehenga nō te mahi kotahi kia mau ai te Māoritanga, te taonga nui o te ngākau o tōku pāpā.

Kei te tuhi au i ēnei whakaaro, hāunga te tuhi atu ki a koe, engari hei whakangata i ngā āwangawanga kei roto i tōku ngākau. Ka hinga tōku pāpā i te pōti o te tau 1943, i te mau herehere au i taua wā i Tiamana, ka whakaaro au e kore ia e ora roa. He tangata pukumahi tōku pāpā, nā reira ka whakaaro au ka riro ia mā te whakataruna e patu, ko ia rā hoki te kaipatu o tēnei momo tangata e mahia ai te pō, te ao. Ki a au hoki, ko te mahi Mema Pāremata tāna tino mahi; otirā kua mōhio iho au ko tētahi wāhanga noa iho tērā o āna mahi huhua mō te kaupapa o te Māoritanga nei."

Me whakamutu ake ngā kōrero a Henare ki tēnei wāhanga o āna kōrero: "Ko tēnā tangata, ko tēnā tangata, i waihangatia mai e tōna whakatipuranga; waihoki ko tōku pāpā i whānau ki roto o ngā rā o te tino taikahatanga o ngā mea katoa. Kua whakaeke nui te Pākehā, kua minamina ki ngā mokamoka whenua Māori, kua matemate nui te Māori i ngā whawhai ki te Pākehā, ā, kua waiho ko te pōuri, ko te mamae hei hoa noho tahi. I roto i ēnei rā ka whānaunau mai ko Tā Timi Kara, ko Tā Maui Pōmare, ko Pēneti, ko toku pāpā. I waimarie pea tōku pāpā ki te whānau ki te rohe kāore anō kia eke nuitia e te Pākehā, ā, ko ōna tīpuna ko Ropata Wahawaha mā, he tāngata i ngākau nui kia mau ngā taonga o te Māoritanga. Ko te wairua tēnei i mahue iho ki tōku pāpā. I muri iho o te ūhinga o te tohu mātauranga D.Litt. ki a ia, ka kōrero tōku pāpā pēnā tonu i te taha tonu i a ia ngā wairua o ōna mātua tipuna. Nā reira, ki a ia ehara mōna te hōnore, engari mō ngā tīpuna nā rātou ngā taonga ..."

Me tuhi ake ki tēnei wāhanga o ā tātou kōrero ngā kōrero a Paratene Ngata, te matua o Tā Apirana, mō te whānautanga o tāna tama kia kite iho ai koutou, tamariki mā, he tipua tenei tangata. Ko ēnei kōrero i tuhia e Paratene ki tāna pukapuka, ā, i tāia ki te whakarāpapototanga a te Polynesian Society i āna mihi i te wā i mate ai a Tā Apirana.
Inā aua kōrero:

"Ka noho māua ki te Kawakawa nei, ka tae ki te wā e ngawhā ai te puāwai o te kōwhai. He tino rākau te kōwhai nō ngā tahataha katoa o te Whetūmatarau tae atu ki raro iho o Pāoneone. Me whāiroiro ka eke te kākā manu nei ki runga, turi ana te taringa i te waha o te kākā . . .
Nō tēnā wā ka tīmata te āhua o Kāterina ka whakahiakaitia ki ngā puku me ngā ūpoko kākā, māna katoa ēnā wāhi; ka whakahiakaitia hoki ki te tuna ... Ā, nō te 3 o Hūrae 1874 ka whānau.
I karangatia e au kia whakanuia te Rātapu e iriiritia ai. I haere mātau ki roto o Awatere ki te patu manu kererū, kākā. Ko Himiona Apanui, me Himiona Marupare, pāpā o Rūpuha, me Hōri Taraka ōku hoa tūturu ki aua mahi pupuhi manu.

He mea hohore rawa ētahi o ngā manu, he mea tahu, he manu hou ētahi. He hākari nui i taua rā; he ika, he poaka, he manu ngā kai.

Nō te ra i iriiritia ai, kātahi anō au ka whakaatu i te ingoa. Ko te ingoa o tōku tuakana, o Āpirana Nohopari kei te Urupā i Ōrangai, i te taha o te Whare karakia, e tanu ana; nō te tau 1868 i mate ai, nō Tīhema.

Nā taku tuahine, nā Mēri Tūrei, wahine a Mohi Tūrei, i āpiti mai te ingoa Turapa, he ingoa nō tāna tamāhine, nō Te Rina.

Nā Mohi Tūrei i iriiri. Ko Rev. W. Paraire, ko Pera te Kurī, me Mēri Tūrei ngā mātuaatua ka huaina . . .
Ka mutu te karakia, ka takoto te hākari. Ki te marae tonu o aku whare te takototanga o te kai; i hui katoa mai ngā tino tāngata o te takiwā katoa, i Horoera, ā, tae atu ki Wharekahika me Ngāti Porou o Waiapu nei, ki a te Whānau a Karuwai me ētahi o te Whānau a Hinerupe. Ko Hare Kopa, ko Wiremu Keiha, ko Pape o waho o Waiapu; tērā atu ētahi, nā rātau i kōrero kua hemo a Hākopa, te tohunga. He kōrero tipua ēnei kāore e whakaponotia ana, engari ia, he kōrero tino tika.

E noho ana māua i Hāronga, ka tae mai a Mēri Tūrei, ka tono ki a Kāterina kia haere māua ki a Hākopa, he tohunga Māori nō te Whare Wānanga, ko te Poho o Tauru te ingoa. He wāhanga mai nō te tino Whare Wānanga, nō Tāperenui a Whātonga, kei te Kautuku; ko Poroueono rāua ko Tangataawaha ngā tohunga o tēnei Whare Wānanga, mō te taha mahi kai me ngā whakapapa, kāore mō ngā karakia patu tangata.

Ka hoki anō te kōrero ki te take mai. Nā runga i taua kōrero a Mēri Tūrei, mā Hākopa e karakia whakahapū tamariki e whiwhi ai ia ki tētahi tamaiti māna, ka waiho tēnā hai take mā Kāterina ki te tohe ki a au. Ā, i tētahi wā ka whakamomori, kāore e kai. Ka pēnā tonu tōna āhua. Ko Hōne te Ihi tā māua tamaiti i taua wā, he tamaiti kaingākau nāna ki te mau, engari nō taua wā ka ki mai ia kī a au, 'Ka mutu tāku mau i tō tamaiti.'

Ka mau au ki a Hōne, ka hoatu e au ki taku tuahine kēkē, ki a Pane rāua ko Apirana Tātua, mā rāua e whakatipu . . . Nō tō māua haerenga ki Te Kawakawa, ka haere rāua ki Whareponga noho ai; i ahu mai rāua i raro i Harataunga ka noho ki Waiapu nei.

Ka aroha au ki a Kāterina, ka haere māua ki a Hākopa i Rākaiwharehuka, te kāinga noho o Hākopa me āna tamariki me āna mokopuna, i roto i te pātiki o Tikitiki Teihana e kīia rā ko te Umu o te Haruru.

I te pō, ka tae taua koroua a Hākopa ki te whare e noho ana māua, ka hōmai te tā kawakawa paku nei ki a Kāterina, ka kōrero atu, 'Hei te atapō me whāriki te tā kawakawa nei ki raro i a koe, ka mahi ai kōrua i tā te tāne mahi. Hei te ata ka tae mai au, me hōmai e koe ki a au.'

I te ata marama nui i mua i te putanga ake o te rā, ka tae mātau ki runga mai o te kahika e tū tonu mai nā i waho ake o te pūtia rā. Ka noho mātau i te taha o te manga wai o ngā wai hāroto o te pārae e heke atu ana ki taua wāhi, he ngārehu i roto i te anga pāua nei ki tētahi taha o te wai takoto mai ai.

Ka tīmata te karakia a te tohunga, he āhua rangi waiata nei anō te āhua haere, engari he tere te haere, kore rawa e mau i a au ngā kupu, heoi anō ngā kupu e mau ana i a au te tipua, te tahito, te taniwha. He roa e karakia ana, ka puta ake te rā, ka toro ngā ihiihi o te rā ka kite atu au i te pāua e rere mai ana te auahi i reira i pēnā tonu me te wai nui e maringi ana mai i taua auahi; ka titiro au ki runga e tū ana te kahukura poto, kāore i taniwha. Ko taua wāhi purū nei taua auahi.

Nō te mutunga o te karakia a te tohunga, ka ngaro atu hoki taua kahukura. Ka kī mai ki a au te tohunga, kia ngau ki tōna tōnui o tōna waewae matau, kia ngau ki tōna tōnui o tōna ringa matau, kia ngau ki tōna tipuaki ki waenganui o runga o tōna māhunga; ka ngau anō au, arā, he whakaata noa te ngau, ko te paru o te waewae me te ringa me te upoko. Heoi anō he whakarite tonu, ka mutu.

Ka mau tōna kōroa o te ringa katau, ka tāūhia te wai ki a au, ka pērā anō ki taku hoa, ka pērā anō ki a ia, ka tū ia ki runga ka takahia atu e tōna waewae te pāua ki te tahataha o te wai, ā, ngaro atu.

Ka whiu tōna ringa i te wai ki waho atu i a mātau, ka ki mai ka mutu.

Ka kōrero atu te tohunga ki a Kāterina, 'E hine, i tika tonu tāku mahi mōu, e rua ō tamariki he tāne anake, engari kia āta mau i ō tamariki. Ki te eke koe i runga hōiho, me āta haere noa. He aituā kei a au, kia whānau tō tama, ka mate au.' Ka tahuri mai ki a au, ka ki mai, 'He aha koe i haramai ai ki a au, tē haere atu ai kī ētahi atu tāngata?'

Kore rawa māua i kōrero atu; kua tau kē mai te wehi o te tohunga ki a māua. Ka hoki mai māua, ka mahue i taku hoa tōna hōiho, ka haramai tonu i raro ki Haronga. Kore rawa ia i eke ki runga hōiho, ā, whānau noa a Apirana, tae noa ki a Rēnata. Hei ngā whakawhitinga wai anake ka eke ki runga hōiho. I te haerenga ki Te Kawakawa, i haere tonu a Kāterina mā raro.

I rongo katoa ngā tāngata i ngā kupu kōrero a te tohunga, ā, i oti katoa ki tāna i kōrero ai.

Kua kōrero au i ēnei kōrero ki ngā tāngata tōtika o te Pākehā, o te Māori, ki ngā Minita hoki.
Me whakaaro hoki nō te tau 1867 i mārena ai māua, nō te tau 1874 ka whānau a Apirana, nō te 1876 a Rēnata, ka mutu . . .

Ki runga ^