Te Pēwhairangi
Nā Henare Everitt rāua ko Huriana Raven
Koia tēnei te whanga tino rongonui nō te wā i tae tuatahi mai ai ngā tauhou ki ēnei whenua. Nō ngā rau tau 1780-1800, i te wā patu kēkeno, whai tohorā hoki i whakatūhia te whanga nei hei herenga waka mō ā rātou kaipuke. Ka haere te wā, ka whakatūhia he tāone ki Kororāreka, hei kāinga whakatā mō rātou. Ko te rahi o te tangata i reira nō ngā tōpito katoa o te ao - he kiritea, he mangumangu, he aha noa atu - he tāngata hūmarire ētahi, he nanakia ētahi.
Ka haere tonu te wā ka taka mai ko ngā tāngata whai nō Ingarangi i raro i te maru hokohoko i whakaritea ko Te Tiriti o Waitangi. Ka tau mai anō ko ngā mihinare o ngā hāhi karaitiana ki te kimikimi whakaora tinana, wairua tangata hoki. Nā, ko Pūhipi (Busby) rāua ko Wiremu (Williams) ētahi i mōhio whānuitia nei mō ā rāua mahi whakatō i te kākano o te whakapono. Engari, kia hoki whakamuri ngā kōrero...
I te tau 1833 i whakaritea ko Te Pūhipi hei māngai mō te Kāwanatanga o Ingarangi ki Aotearoa. Nō tōna taenga mai ka noho ia me tōna whānau ki Te Pēwhairangi, ki Waitangi. Ko tāna mahi, he whakatina i ētahi o tauiwi me ā rātou mahi haututū. Otirā ka whakaingoatia ia 'he manuao kore pū', he kaha kore nōna ki tēnei tū āhua, kāore hoki he hōia hei āwhina i a ia.
Nō ngā tau 1830 ka kitea ngā mahi a te kaipuke ki reira. Kotahi rau rima tekau mā tahi te rahi o ngā mea i ū ki Te Pewhairangi i te tau 1836. Ka haeretia ngā momo mahi hokohoko i waenganui i te tangata whenua me tauiwi. He nui, he maha. Ngā kai ērā he rīwai, he poaka, he wīti, he aha, he aha; he taputapu mō ngā kaipuke ērā, arā he rākau hei tokotū, me te harakeke hei taura. Ko tā te Pākehā ki ngā iwi he taputapu rino hei hanga whare, hei whakahaere ahuwhenua, hei tuitui, hei tao kai; ngā pūweru; te tūpeka me te waipiro.
Ka haere te wā ka hiahiatia he haki mā ngā kaipuke nō Aotearoa e whakawhiti ana i Te Moana Tāpokopoko-ā-Tāwhaki. Ko te take kīhai i whakaaetia kia tau ngā kaipuke nō Aotearoa ki Poihākena hokohoko ai. Koia anō i hangā ai tētahi pānui, ko Te Wakaputanga o te Rangatiratanga o Niu Tireni. Nā Pūhipi ngā rangatira i aki kia mahia tēnei kaupapa, kia whakapūmautia ai te mana motuhake o te iwi Māori ki tēnei whenua. E 34 ngā rangatira i haina i te tau 1835, ki te kāinga o Te Pūhipi, kātahi ka whakamanatia e te Kāwanatanga o Ingarangi.
I mataku pea ngā Pākehā ki tēnei pepa whai mana. I mataku hoki rātou ki ētahi whenua kē, ki te Wīwī, ki te Merikana, me tō rātou hiahia ki tēnei taha o te ao. Koia nei anō tētahi o ngā pūtake o Te Tiriti o Waitangi. Ko tētahi o ngā hiahia o ngā iwi Māori kia tika te noho mai o ngā Pākehā, kia whakamutua ngā mahi nanakia, nukurau hoki kua tīmata rā. Otirā ko tōna tikanga ki raro i te Tiriti kia hokohokona tuatahitia ngā whenua ki te Kāwanatanga o Ingarangi. Ka raruraru ngā whakaaro o te rangatira i reira, inā hoki kua heke te mana Māori, kua tīmata te ngaro o ō rātou whenua, ko te Tiriti te take.
Nō te nekenga o te Kāwanatanga ki Tāmaki-makau-rau i te tau 1842, kātahi ka tino hē rawa atu. Ka whakarērea a Kororāreka. Riro katoa ngā huarahi oranga mō te iwi, ko ngā take kaipuke tērā, ko ngā kauri i rāhuitia te topetope e te Kāwanatanga tērā, tuatoru ko te whakawā me te tāronatanga o Māketū, tama a Ruhe he rangatira nō Waimate, nāna tētahi whānau Pākehā i kōhuru ki te motu o Motuarahia.
Nā Hone Heke i whakahaere he uri ki Te Pēwhairangi i te tau 1844 hei whakangungu i ngā motika Māori. Nāna te pou haki a te Pākehā i Kororāreka i tope. Tōna tikanga i whakaaetia taua pou mō te haki Māori i te hoatutanga ki a Te Pūhipi. Ka tono te Kāwanatanga ki te Kāwana o Poihākena kia tukuna mai he hōia. Nō te taenga mai o ngā ope ka huri hoki te whanaunga, a Kāwiti, ki te āwhina i a Heke, ka tū tētahi kakari kino ki Kororāreka. E whā rawa ngā topenga i te pou haki. He pakanga i haere. Mate noa ētahi o ngā kairiri. Wera atu te tāone i te ahi.
Ka mutu, ka pakanga tonu a Heke mō ētahi tau. Ahakoa he kaha rawa te ope taua e whawhai ana ki a ia me ōna whanaunga, kīhai i taea e te Pākehā ngā toa Māori te pēhi. Ā, i te mutunga, i te tau 1846, ka houhia te rongo i waenganui i a rātou, ka tau te rangimārie i runga i te whenua o Te Taitokerau me Pewhairangi.
Ā, kei te noho pēnā tonu i nāianei.