Ngā taonga tukutuku aroha

Nā Mereiwa Broughton nō Taranaki

Ngā kaupapa Pareanganga tūtangata o Aotearoa whānau.

Tuatahi – ko te wairua tapu o Io Matua Te Kore.
Tuarua – ko te reo.
Tuatoru – ko ngā kaupapa.
Tuawhā – ko ngā maunga.
Tuarima – ko ngā awa.
Tuaono – ko ngā moana.
Tuawhitu – ko ngā ngahere.
Tuawaru – ko ngā manu a Tāne.
Tuaiwa – ko ngā marae ātea.
Tekau – ko ngā tūpuna whare i runga i te marae ātea.
Tekau mā tahi – ko Rongorongo, ko te wharekai.
Tekau mā rua – ko ngā whānau whānui.
Tekau mā toru – te honotanga o tētahi waka ki tētahi waka.
Tekau mā whā – ngā pōw'iri.
Tekau mā rima – ngā paepae tapu.
Tekau mā ono – he kōrerorero, he whakawhitiwhiti kōrero.

Tuatahi – ko te wairua tapu o Io Matua Te Kore 

e noho mai rā i te āiotanga, i te teiteitanga o te aranga, ki te pūmautanga o Tōna Korōria, me te kāhui wairua. Koia nei ētahi o nga taetanga o te āiotanga o te rangi; he poroporo, he pango, he mā, he māwhero, he kahurangi, he kōwhai, he karaka, he whero, he parauri, he kākāriki, he māota, he kōpurupuru, he wai kouka.

Ko te inoi e ākona e ahau ki aku tauira i roto i aku mahi, ko te inoi a Te Ariki. He aha i tohi e au ko tērā? Nōtemea, kei te hōmai e Ia he taro, kei te hōmaitia e Ia ngā taonga katoa i roto i tērā karakia. Te rangatiratanga, me Tōna Korōria, ā, tae atu hoki mō te muru i ngā hara.

Tuarua – ko te reo.

Tēnei mea a te kui, a te koroua i ōku wā, he noho, he whakarongo, he titiro, ā, ka mau ētahi paku kōrero, anā kua hoatu atu, anā kua mau i ahau te āhuatanga i ngā kōrero o aku mātua. Ko te reo kōrero, he mauri anō tō te wā'ine, he mauri anō hoki tō te mea tāne. Anā, kua haere te kura, kua hoatu anō tētahi pitopito kōrero kia mōhio ai. Kei te hoki atu i runga i te rārangitanga o te kaupapa o te reo e kīia nei a, e, i, o, u. Ka kaokao haeretia mai:

a haka, mana, parata, mana, ngawhā;
e heke, mene, perete, mene, ngewhē;
i hiki, mini, piriti, mini, ngiwhī;
o hoko, mono, ponoto, mono, ngowhō
u huku, munu, purutu, mungu, nguwhū;
a, e, i, o, u.

Ka hoki pērā atu taku ako kia mau ai hoki i a rātau. Kia pai ai hoki te tuhituhi i ngā kupu e tika ana. Kei te rite ki te kupu pēnei. Haria, me kōrero pēnei tātau. Me pēnei te kōrero i te reo Māori. Anā, ka tuhituhi arā, te kupu pērā. Me haere pērā koutou i te huarahi, kaua e haere pōnānā, engari kia āta haere i runga i te huarahi. Me haere pēnā ki runga Māori, ki runga whakaaro. Anā, kia tika ai hoki te whāngai, ka mau i te mokopuna. Nā, tae rawa atu hoki ki te ako pēnei, pēnā, pērā, me pērā te whakaemi i ngā pēnei. Ka whakahokia atu ki roto i ō rātau whare, ka whakahokia atu ki te taha o nga pukapuka. Me pēnei kua kohikohingia, kua kaokaongia, kua whakatakoto pēneitia, ki te taha rānei i nga pukapuka, kia kore e ngarongaro. Ērā kupu e toru, e rārangitia ana i roto i te wāhanga nui tonu o tēnei mea i te kupu, o te kupu kōrero, a te iwi Māori.

Tuatoru – ko ngā kaupapa.

Ko ngā tohutohu e hoatutia nei e ahau ki aku tauira, i roto i ngā ako kura tae atu ki Orongomai; me whakarongo, me titiro, me tuhituhi. Tuhituhia nga taonga e tuhituhitia nei e ahau. Ko ētahi taonga ātaahua e tautoko ake nei ahau i Aotearoa, kia haere mai te tini, te mano, te mokopuna, kia hokihoki mai anō ki roto i ō rātau waka patapatai ai ki ō rātau kuia, ō rātau koroua, ō rātau pāpā, me o rātau whaea, kia mahi tahi ai rātau, kia hikina ai rātau i roto i nga kaupapa. He aha ai? Kia kore tātau te iwi Māori e ngaro i a wai tangata, i a wai iwi. Mā tātau anō hoki tātau e tohutohu, mā tātau anō hoki tātau e ako ki te pupuri i ngā taura here mai rānō i te tīmatanga o te rangi me te whenua, haere noa atu ki roto i ngā rau tau tae atu ki te rua mano.

Aku tito waiata mō aku tauira e pā ana ki te iwi, e pā ana ki te ao whānui. Ngā waiata e rite ki te hiahia a ngā tamariki o tēnei wā, ā, tae atu hoki ki ngā waiata tawhito i roto i nga pātere. Nōtemea kei te hiahia rātau ēnei taonga hei kīnaki i ngā kōrero.

Tuawhā – ko ngā maunga. 

Ko ngā wahanga o ngā roherohe e pā ana ki ngā ingoa o ō tātau tūpuna i raro i ngā maunga o Aotearoa. Tēnei e whai ake nei. Ko Taranaki, ko Waitara; mai Waitara ko Te Hāwera; mai Te Hāwera ko Opuanaketau; mai Opuanaketau ko Pātea; mai Pātea ko Manutahi; mai Manutahi ka haere mai ki Kakaramea; mai Kakaramea ko Pātea; mai Pātea ko Wairoaiti, mai Wairoaiti ko Ngā Rauru, Ngātimaika, mai i Ngātimaika ki ngā Waierua; mai i nga Waierua ko Whanganui; ā, ki roto hoki te whānuitanga o Pūtiki Wharaunui i raro i ngā parirau o Ruapehu; ā, ko Kaw'aiki, ka mutu ko Parikino, ka haere atu ki Rānana, ki Pipiriki, ki Hiruharama, ka piki atu ki Taitihi; ka haere atu ki te kīngi o ngā maunga, a Rongo, ki Ohākune. Ka mutu ka piki atu tātau ki roto o Taumarunui, a, ki Taupiri maunga, ki Tūrangawaewae. Ka whakapiki ake rā ki Ngāti Whātua; ka haere ake ki Ngā Toki Matawhaorua ki Hikurangi; ki Panguru ki Te Ti; ki roto hoki Tamatire, Tāmaki Makaurau. Ka hoki haere mai ka whakatere ake ki Tauranga Moana, ā, tae atu hoki ki Te Arawa, ā, ka titiro ake hoki ki Rotorua, ā, ka whakawhiti atu rā ki Kawerau, ki Onepū, ki Te Teko, ā, tae atu hoki ki Pūtauaki, Tataupounamu, Purapura Whetū; ka haere atu ki roto o Tāneatua ki Whakatāne, ā, ki Maunga Pōhatu, ā, tae atu ki Taiarahia, ā, ki Manawaru, ka haere atu hoki ki roto i te rohe pōtae o Tuūhoe, ki te Waimana, ki Ruatoki. Kātahi ka whakapiki ake ki roto o Hikurangi, Te Marotiri, ki Tūranga nui a Kiwa.

Ā, ka hoki haere mai ki roto hoki i te kauhanga nui o Te Tairāwhiti o Horouta. Ka haere mai ki roto o Kahungunu, ki Te Wairoa, ā, ka heke haere mai ki Heretaunga, ka whakapiki ake rā ki te maunga Kahurānaki Te Whatuiāpiti, Te Hāpuku, ka nuku mai nei ki Nukutaimemeha, a, ki te Pō Tangaroa, ki te Wairarapa ko Rangitāne; ko Kahungunu ki Rimutaka; ki Orongomai tae atu hoki ki Arohanui Ki Te Tangata, Tatau o te Pō, ka whakapiki ake nei ki Pipitea, ki Te Herenga Waka, Te Kura Tini, ki Tapu te Ranga, ki Tangi te Keo, ka whakawhiti atu ki te Moana o Raukawa ko Aoraki, ko Wairau. Ka mutu, ka haere atu ki Ōtautahi, ā, tae atu hoki ki Āraiteuru, Murihiku, ki Timaru, ki Oamaru, ka whakatau atu rā ki Wharekauri, i pupuritia ai e ō tātau tūpuna mātua. Ka hoki mai tātau ki roto o Ngāti Toa, ki Takapūwāhia, ki Parirua, mai Whitireia ki Waikanae; ki Muaupoko, ki Rangitāne, ā, ki Raukawa.

Ka whakapiki ake rā ki roto te āhuatanga e noho mai nei te Kauhanganui o Tainui, te rohe pōtae o Tainui i roto i ēnei kārangarangatanga

Tuarima – ko ngā awa.

Ko ngā awa e tuku atu nei nō taku rohe. Ko te awa o Waitara, ko te awa o Pātea, ko te awa o Te Hāwera, ko te awa o Ngā Rauru, ko te awa o Ngā Waierua, ko te awa hoki o Whanganui. Nei te awa kei te taha o te marae, anā ko ngā kai i roto i tērā awa, he tuna, he koura wai, he piharau, he kākahi, he wātakirihi, he pūhā. Kapi katoa ēnei kai ki ērā o ngā awa.

Tuaono – ko ngā moana.

Anā, ko ētahi o ngā mahi e mahia ana e ahau, he titiro ki a Tangaroa i te takutai moana. Ka honohono atu ahau i roto i ngā āhuatanga he aha ngā pēpē a Tangaroa e tiaki ana. Anei e hoatungia ana. Ko te moenga tonu o te takutai moana, ko te oneone e hīkoitia ana e te tangata. Mai rānō e ngā ika kei roto i te moana. Ko ētahi o ā mātau kai i te taima e tamariki ana, ka haere mātau ki te kohikohi pipi, anā ka tuitui. Ka tuitui ki te harakeke mō te whakamaroke. Kia haere ai hoki ki te kura, anā kua whakaemingia e Māmā ki roto ki ngā tina a ngā mokopuna hei ngaungau. He rite ki te pia e kōrerotia nei e tauiwi. Koia nei ngā pia o mua. Ā, ko ētahi, ka tuitui mātau, i ngā pāua. Kia maroke, ka whakairi, ka whakaemi, mō te takurua, mō te haere o kui mā, o koro ma, ki ngā haere tawhiti.

Anā kua haere i roto i te ngahere, ki te awa rānei, ki te moana rānei, ka noho, ka āta kai me ngā mokopuna, kia mōhio ai hoki ngā mokopuna ki ēnei kai. Anei i tēnei wā kāre ētahi atu e tuitui ana, engari ko ōku kuia me ōku koroua me oku whānau e mahi tonu ana. Kei te rite ki te mangō e whakamarokengia ana e ngā tūpuna, anā ko te wāhanga hoki o te mangō, he ate.

Anā, he kai tonu tērā me tēnei mea a te kūmara, me te rīwai. Ko ētahi e whakairingia ake ana. Anā ka mahi pūhā, ka tapatapahi mīti, ka tapahi tētahi wāhanga o te mangō a Tangaroa i te takutai moana. Anā, kei te haere tonu ēnei āhua i roto i ētahi o ō tātau iwi.
Anā mō te haehae hoki i ngā harakeke kia pai hoki te tuitui i ngā kai nei, he pipi, he pāua, he mangō. He rangatira katoa ēnei kai e kī atu ana ahau ki aku tauira. Kaua e tū te ihu, engari rangona te hā o ngā kai a Tangaroa me ētahi o ngā mauri o te moana. Koia nei te taonga i ora ai hoki ngā mātua tūpuna tae noa mai ki ahau, ā, tae atu hoki ki aku tamariki, me aku mokopuna.

Engari ko ētahi o ngā taonga e whānui noa atu te hoatu. Ko ngā huatanga o ngā hau, te āhuatanga o ngā kapua, ka hoki atu ki te pūreireitanga o te ihotanga o te tīmatanga o te kupu.

Tuawhitu – ko ngā ngahere.

Māra kai, māra putiputi, māra harakeke, māra rākau. Koia nei ētahi o ngā taonga a Tāne Māhuta. Nā, ka haerēre ka titiro ki te ngahere. Kei roto hoki i te ngahere a Tāne Māhuta te oranga tinana, ki ngā rongoā ki nga rākau. Ko wētahi o a tātau kai e rumakihia ana ki roto i te whenua i a Papatūānuku, me ana tamariki, mokopuna, me ana mauri. Ko ngā kai e rumakihia ana e ō tātau tūpuna mātua, e akotia ana hoki ki ngā tamariki, mokopuna, e mātau ana ki te mōhio, ki te hiahia ki te tou kai i roto i a Papatūānuku.

Te koroua āta haere i haerengia ai e ahau i ngā tau ki muri, he haere titiro i ngā pūhā. Anā he pūhā tiotio, mahi toroī, ā, he pūhā ngāwari, he pai hoki hei kai me te iwi poaka. Koia nei ngā kai e whakaatungia ana e ahau ki a rātau, kia mātau ai hoki rātau, kia kore e tū whakahīhī ki te kī kāhore ahau e pīrangi i ēnā kai. Engari, e whāngaia ana i runga i te tika. Kia hoki atu ki roto i ō rātau iwi, pātai ai ki ō rātau kuia, koroua, ā, tae atu ki o rātau whānau, ki a Māmā, ki a Pāpā, ki te whānau whānui i ēnei āhuatanga o tēnei taonga te tuku ake.

Tuawaru – ko ngā manu a Tāne.

Kei roto i Te Wharekura 43 arā, Ngā Māra a Tāne te roanga ake o ngā kōrero a Mereiwa mō ngā manu a Tāne.

Tuaiwa – ko ngā marae atea.

Ko te āhuatanga o te tū ātea o ngā mea tāne, ko kore e kaha ō tātau wā'ine ki te titiro ki ō rātau mauri anō. Ko kore hoki ētahi e whakaaro e ahu ana tātau katoa ki hea. Engari ka hari haerengia a koro, a kui, a pā, a mā, a tuahine, a tungāne, a tamariki, a mokopuna, mea wā'ine, mea tāne, kia hoe tahi. Ka kitea ai te kaha o te mana i roto i ngā mauri mea tāne, mea wāhine, hei whakatere ki te whai ao, ki te ao mārama.

I te hangatanga o te rangi me te whenua, e rua noa iho ngā mōrehu i hangatia ai. Ko te matua, ko te whaea. Koia nā e kore e tōtika ai te tū o te mana wāhine, o te taonga wā'ine, o te taonga whare tapu, mai rānō ngā tapu o ngā wā'ine, ki te tū i runga i te marae ki te kōrerorero. E kitea ia o te tapu o te paepae ātea a nga mea tāne, tae atu hoki ki nga koroua, me nga kuia. Ko ngā kuia kei muri e hiki haere ana i te tapu, kia tōtika hoki ai te kōrero a koro mā, a pā ma, raurangatira tāne. Koia nei e kore whakaaetia mātau tae atu hoki ki ngā wā'ine, ki ētahi o ngā marae, tae atu ki ētahi o ngā waka, kia tū atu te wāhine. Hei aha ai? Ko ia te whare tangata tuarua, mehemea kai te noho mai te pēpē i roto i te kōpū o te whaea, kua tata tonu nei te whānau, ki te taka ana tērā pēpē, mā wai e kopekope? Ko wai hei awhi atu? Anā, kua riro kē ma ngā tāne? Koia nā hoki e kore e whakaae te wāhine kia tū ki te kōrero, kei taka noho mai te pēpē i ngā kūhā, ka kiteatanga e te tangata. He whakamātanga mō te iwi, mō te waka, mō te hapū, mo ngā paepae tapu, o tēnā tangata whenua, me ngā kuia, otirā tātau katoa.

Tekau – ko ngā tūpuna whare i runga i ngā marae ātea. 

Ko ētahi o aku mahi ko te wāhanga ki te whare tūpuna. E ako atu ana hoki ahau pēhea te mahi ngā moenga i roto i te whare. Koia nei ngā mahi nui a kui mā, a ngā whaea, a ngā wā'ine. E hangaia ake nei e ahau aku tito waiata mo aku tauira e pā ana ki te iwi, e pā ana ki te ao whānui, notemea, kei te hiahia rātau i ēnei taonga hei kīnaki i ngā kōrero e akotia ana hoki e ahau ngā wā'ine ki te tū i roto i te whare tūpuna. Ka huri mai anō kia tū te wā'ine i raro i tōna tāhuhu o tōna whare tūpuna. Ko ētahi hoki o o tātau whare tūpuna, o ia waka, o ia kārangarangatanga, o ia roherohe, kāore e whakaaengia ana. Engari ka titiro ake ahau ki te korimako, ka whakarongorongo ki ā rātau kōrero, aroha pūmau ana taku ngākau kia āwhina i ngā mokopuna, kia tū ki te kōrero i runga i te tika o te kōrero me ōna kaupapa.

Tekau mā tahi – ko Rongorongo, ko te wharekai. 

I tēnei wā kei te hoatungia atu e ahau tētahi pao hei ako mā te whānau i runga i ngā kaupapa e mahia nei e ahau.

Hei tērā pito, hei tēnei pito
Hei waenganui kei waiwai rara e
Tū ake nei ahau ki te hāpai ake
Ngā kaupapa o ngā marae e
Nukunuku mai kia piripiri mai
Kia hono ai rātau
E ngā tamariki mokopuna
Kia kaha, kia mau ki te korōria
O Ihowa o ngā mano e
Hei tērā pito, hei tēnei pito
Hei waenganui ka whakapai atu ahau
Ki ngā weita, ki ngā ringawera e!

Tekau mā rua – ko ngā whānau whānui. 

I tēnei wa, kei te haere tonu i runga i ērā kāwaitanga i runga i te aroha, te tūmanako, te whakapono. Ka haere ahau i roto i aku haere, ka whakamoemiti ahau i te tīmatanga o te araranga mai o te rā ki tōna toromitanga. Tēnei waiata i hangaia e ahau mō aku tauira kia mōhio ai rātau ki ngā marae o te rohe o Te Whanganui ā Tara.

Takapūwāhia, Maraeroa, Orongomai, Kōraunui, Te Mangungu,
Arohanui Ki Te Tangata i Waiwhetū, Wainuiomata,
Te Kākano o Te Aroha i Moera.
E titiro ake nei ahau ki Te Tatau o Te Pō e, Auē e.
Ka titiro ake ahau ka tatangi taku reo
He reo aroha i hōmaitia e Ihoa o ngā mano
Kia karangatia ngā kaupapa e.
Tū ake e te kuia, e Papatūānuku
Ka hīkoi aku waewae ki te hīkoinga
Ko Pipitea ka titiro ake ahau
Ko Herenga Waka, tau atu rā ko Kura Tini
Ko Tangi te Keo. Ka hīkoi ka whakarongorongo
Ki te manu tīoriori.
E tau ana ahau e ki Tapu te Ranga
Ka mihi kau atu ki ngā reo rangatira e Auē, Hai!

Ko te nuinga o ngā tauira e mātau ana hoki rātau ki roto ake i ō rātau rohe, i runga i ō rātau marae. He nui ngā kārangarangatanga me ngā hapū, me ngā iwi, ā, tae atu hoki ki ngā takutai moana. E mōhiotia ana hoki e tātau, a, ko te rua a Tara, a, tae atu hoki ki te Whanganui ā Tara anā ka kīia ai ka hoea atu hoki mai i te hauauru ki Te Waipounamu, ka puta atu hoki ki Wharekauri.

Tekau mā toru – te honotanga o tētahi waka ki tētahi waka. 

Ko ētahi kei te kimi haere i ngā ingoa e ai ki o tātau mātua i te wā i toitū mai rātau i runga i ō tātau waka, ā, tū mai rā ki tēnei rā. Nō reira e whāngai atu hoki ngā kōhanga reo ki ngā uri whakatipu kia mātau ai rātau kei whea ētahi o ngā kōhanga kei roto i te roherohe nei. Ā, ko Awakairangi, ko Orongomai, ko Paparākau, ko Heretaunga, ko Pukeatua, Te Ngahere Rangimārie, Huturangi, Ngauranga, Kaiwharawhara Pipitea, Hātaitai, Rongomai, Pōneke, Takapūwāhia, Parirua, Te Upoko o Te Ika, anā Te Ohoreretanga o te Reo, Kōraunui Maraeroa. Ka hoki mai ki Kōkiri, ki Waiwhetū. Kei roto i ngā kōhanga ngā waka e kimi nei ngā tauira.

Tekau mā whā – ngā pōwhiri.

Ki a matau o roto i tō matau iwi, kāre e whakahua ana e mātau te kupu karanga. Anei te whakamārama. Nei kei tua atu koe i tētahi taha o te rori, e kore ahau e hāmama atu ki a koe. Engari ki ētahi o roto o tōku iwi, ka hāmama tētahi ki tētahi taha o te rori, koia te kupu whakamārama, karanga.
Ka haere atu ki roto i te pōw'iri, anei te whakamārama. Ka pānuitia te pōwhiri ki te iwi, ki te tini, ki te mano, anā kua riro ma te wāhine e pōw'iri te manuhiri. Ka whakaeke ki runga i te marae ātea, ka pōw'iri ko te tangata whenua ki te manuhiri, ka whakautu te manuhiri. Nā, ko te kupu pōw'iri nei kei ngā kuia, kei ngā whaea, kei ngā tamāhine, kei ngā kōhungahunga mokopuna wā'ine, tērā reo. Anā ko ētahi o ngā pōw'iri e mahia ana e ngā kuia, e ngā whaea, e ai ki taku mōhiotanga, i ākona mai ahau e āku kuia, e āku koroua, i te wā e whakatipu ake ana ahau i runga i te marae. Anei te pōw'iri tuatahi:

Haere mai rā te manuhiri tūārangi e.

Nei kei te haere ahau i runga i te haere ki tētahi o ngā marae ā iwi, anei te pōw'iri;
E tū rā te marae ātea e waihotia ake ki te whai ao, ki te ao mārama e.

Ka eke atu ki runga i te marae ātea, kua haere anō te pōw'iri ki roto i te kaupapa;

E tū te manuhiri tūārangi. Nau mai, haere mai, whakapaoho mai tō reo rangatira e.

Anā ko tēnā kei te haere mai he manuhiri.
Nei me ko ahau kei te haere atu me taku whānau, ā, kua eke atu ki runga i te marae, anei te pōw'iri hei whakamutu;

Pōw'iritia mai rā tōku reo e whakapaoho ake nei ki a koutou e te iwi mōrehu e.

Anā, koia nei ngā pōw'iri e ai ki te kupu rā, pōw'iri, tae atu hoki rā ki te whakamāramatanga. Hei kupu kōrero ki ngā tamariki, mokopuna hei whakarongo ake. Ko te wāhanga whaikōrero tēnei i ākona mai ahau kia hoatutia tētahi taha o taku kete kia mārama ai e hiahiatia nei e te tini, e te mano, tēnei mea te kuia te awhi atu i ngā mokopuna kei tēnei ao.

Tāhurihuri kau ana ahau ki te whakarongorongo
Kei whea te ahunga mai o te kōrero.
Ka hoki mai rā ahau ki runga ki aku pae maunga
E titiro ake nei aku kanohi ki te āiotanga o Tawhaki i te rangi
Ka whakairi atu rā ko Io Matua te Kore, ko te whaea o te Ariki,
Ko te tamaiti wairua, ko ngā poropiti,
Ko ngā tipua tūpuna, e kui mā, e koro mā, e whae mā,
E pā mā, e ara rā ō koutou wāirua.
Ko taku tāhuhu tēnei ka whakatinanatia i runga i a koe Papatūānuku.
Ka tū ahau i raro i te kāwaitanga o aku whare ōhāki
Ki te ateateatanga o Tamara.
Ka whakapau rā ki runga ki te kaupapa ki te whai ao ki te ao mārama.
Ka pupuri ko taku mareikura hei mana Māori motuhake.
Auē, Auē, Auē, Mauri ora!

Tekau mā rima – ngā paepae tapu. 

E ākotia ana hoki e ahau ngā wā'ine ki te tū i roto i te whare tūpuna kia mutu katoa nei ngā paepae tapu o ngā manuhiri, o te tangata whenua. Ka huri kē mai anō kia tū te wā'ine i raro i tōna tāhuhu o tōna whare tipuna. Ko ētahi hoki o ō tātau whare tūpuna o ia waka, o ia kārangarangatanga, o ia roherohe, ka taea ētahi wāhine i te tū, engari kei ētahi hoki o ngā waka, kāore e whakaaengia ana.

Ko ētahi o āku mahi, e akotia nei e ahau i runga i ngā marae, kia kauā ngā tamariki, me ngā wā'ine, e noho i runga i ngā tūru a ngā koroua e noho ake ana i runga i te paepae tapu. Nei e mate ana rātau i ō rātau mate ia mārama, ngā mate wā'ine a nga wā'ine, me rāpaki ngā panekoti, ka haere waho ake o ngā waewae o ngā paepae tapu. Tae atu hoki kaua e pekepeke i te tangata manuhiri noho ake kia mutu katoa ngā kawa, ngā āhuatanga, e pā ana ki te tikanga. Koiana hoki i kīia ai, kaua te wā'ine e haere ka tū noa iho i runga i te marae ātea. He aha ai? Nōtemea e kore e taea e te mea tāne te rāpaki i a rātau ki te tūpono hē ana te mea wāhine. Nā koia nei ētahi o ngā akoranga i roto i te marae. Kaua e tū ake kai te kōrero ngā kaumātua, ngā manuhiri rānei. Kia oti katoa te manuhiri me te tangata whenua te mihimihi, me ngā āhuatanga o te tikanga ka pai ai te oha. Ka mutu tērā, hei reira ka pai te haere.

Kei ngā ākonga tēnei kāhui hei ako i a rātau. He potopoto noa iho taku hoatu ngā wāhanga ki ngā mokopuna, ko ētahi hoki o aku tauira ehara noa iho i runga tonu i te waka o Horouta engari e whakamāramatia ana. E heke ai hoki ki ngā mokopuna kei Aotearoa nei.

Tekau mā ono – he kōrerorero, he whakawhitiwhiti kōrero. 

Nā ka hoki atu ki ngā tūpuna koroua. E whā noa iho rātau. Arā kē te teitei o ngā kōrero. Anā ko Māui Pomare, ka whakahoki atu ki Te Rangi Hīroa, ā, ka whakahoki atu hoki ki a Turi Kara, anā, ka whakatakahia mai hoki i runga i te kōrero anō i runga i te maunga teitei nā, ki Hikurangi, ki Marotini, te nui noa atu o ngā maunga o roto o te waka Horouta ki Te Tairāwhiti. Anā ko Apirana Ngata me ana kaokao he mea tana kōrero whakataukī:

E tipu e rea mō ngā rā o tōu ao; ko to ringa ki ngā rākau a te Pākehā hei ara mō te tinana, ko to ngākau ki ngā taonga a ō tīpuna Māori hei tikitiki mo tō māhuna, ā, ko tō wairua ki tō Atua, Nāna nei ngā mea katoa.

Hei whakawhitiwhiti kōrero anō tēnei kaupapa, arā, ko ēnei taonga o tēnei waiata e pā ana ki ō tātau kuia, mātua tūpuna i te wā i toitū ai i roto i te tini, i te mano, i tū rangatira ai ngā kuia i roto ia rohe, ia hapū, ia kārangarangatanga. Anā, kai te haere ake i runga i ngā toatanga o tēnei mea o te kuia, i toa ai rātau i roto i tō rātau rangatiratanga. E ai ki ngā mātua tūpuna, ko tēnei waiata kai te whai nei he hanga mareikura, o tēnei reanga. Ka haere i roto i ngā poropititanga, ka haere hoki i ngā āhuatanga o ngā kākahutanga o te rangatiratanga o te wā'ine.

Ko tēnei waiata, nā taku hoa rangatira, nā Ruka i hanga i te wā i konei i roto o Te Herenga Waka e ako ana ki ngā tauira.

Ko wai te wā'ine i heketia e te ngutu
He taonga ki te taunu i te tapu o te tangata
Kei tua iti ake nei ko te uri a Toa Rangatira
A Raukawa, ko Topeora.
Kāhore te kotaitai o te waha i tau noa
Tērā anō rā kei ngā huanui o te Rāwhiti e taka ana
Ko Rongomaiwahine, nāna i whai te pīhau pāua o Kahungunu,
Kahukuranui, Rākaihikuroa,
Tūpurupuru, Rangitūehu, Tuaka, ko Māhinārangi
Ko te wā'ine rā i pōpōa ki te hinu raukawa
Ka riro ki Waikato horo pounamu
Ki a Tūrongo — he piko, he taniwha
Ka whāia tonu ko te urunga o te rā ki runga o Hikurangi ki a Hinematioro,
Ki te uri tapairu a Porourangi
Nāna i āki mai ki waho ko Ngā Rangikahika,
Ko Te Kani a Takirau, ka rere tāhuhu tonu atu ki te tihi o Pūtauaki
Ki a Wairaka e whakatāne rā i a ia i runga o
Mātaatua, kotahi te pō i raru a ia.

Whakarongo rā te taringa ki ngā wai e pōhutu rā
I Te Roto Nui ā Kahu, ko Hinemoa pea kei te kau poiti ki a
Tūtānekai ko Te Arawa māngai nui.
Kia whakaaokapua ki Tongariro, ki Ruapehu, ki Rauru
Kitahi — ko te rohe tēnā o Ruaputahanga te wā'ine rawe ki te hāpai taiaha
Ko Taukaka kawe ana ki Waikato ki a Whatihua
I te tiorotanga o te Pīpīwharauroa — kūī, kūī, whitiwhiti ora!
Me hoki mai rā ki te Taitonga ki a Mererikiriki,
Kei Parewanui, ko te kuia rā nāna te māramatanga i mana ai
I te Hāhi o Te Wairua Tapu, ka puta i reira te tohu o tōna ringa kaha,
Ko Tahu Pōtiki Wiremu Ratana.
Ka whiti mai te awa Tīkei, ko Rangitāne
Kei reira ko Te Ara o Rehua.
Te wā'ine taimua o te hunga poropiti
Nāna i tākiri te kahu o Te Kooti Rikirangi
Ki te awahuri kāhore e mutu i reira
Kia hurumi kau atu ngā puke hauangi
Kei te Wairarapa ki tōna ariki tapairu
Ki a Niniwa i te Rangi
Hei whakahoki mai i au i ngā huarahi
Ki te Whanganui ā Tara
Auē, auē, taukuri e!

E ai ki te kōrero: Mā te huruhuru ka rere ai te manu, koinei te hiranga o ēnei taonga arā, te mātauranga.

Ki runga ^