Te Whakataetae Kōrero mō te Tau 1966
FORM THREE
Sophie Kelly
Queen Victoria School,
Auckland.
Tētahi o ngā Tiripi a tō mātou Kura
I te tīmatanga o tēnei tau, ka haere mai ahau ki te kura o Wikitōria i Ākarana.
I tētahi Paraire, ka haere ngā kōtiro o tēnei kura ki Waiwera, i te putanga atu i Ākarana, ki te pikiniki. Kotahi rau, tekau mā ono ngā kōtiro o Wikitōria i haere. Me āta tiki e rua mārika pahi hei mau i ēnei kōtiro tini.
I tō mātou taenga atu, ka kōrero mai ō mātou māhita, "Kōtiro mā, kia tūpato te wāwake i ēnei wāhi kei aituā."
Ka haere mātou ki te kai; he kānga, he rīwai, he kina me ngā āporo ā mātou kai i taua rā. I te mutunga o tā mātou kai, ka haere mātou ki te kauhoe i te moana o Waiwera. I haere mai ētahi o ngā kōtiro me ā rātou kete hei kohi pipi. Nō te kitenga atu o te nuinga o ngā kōtiro, ka tae mai te whakaaro ki a rātou he mahi tino pai tērā, ā, ka haere katoa rātou ki te kohi pipi.
I te takiwā o te tekau mā rua karaka, ka haere ētahi o ngā kōtiro me ngā māhita ki te nanao kina i raro o ngā toka, e rua māero pea te tawhiti atu i ngā mea e kohi pipi ana. Kīhai i roa, ka rongona tētahi o ngā kōtiro e pararē ana, "E hoa mā, kia horo! E toromi ana ahau!"
Nō te titirotanga atu o ētahi o ngā kōtiro, ka kite atu i tō rātou hoa e toromi ana, ka oma atu ki te āwhina. Kua tata tonu atu tētahi o ngā kōtiro nei ki te tō ake i tō rātau hoa, ka ngaro atu te kōtiro nei ki raro o te wai.
Ka kite atu wētahi o ngā kōtiro, ka mataku. Heke tonu iho tētahi o ngā kōtiro nei, ā, nō tōna taenga iho, kua ngaro kē te kōtiro e toromi nei. E haere ana te kōtiro nei i te taha o te wai, ka kite atu ia i tana hoa e putaputa mai ana i raro o tētahi toka. Ka tōngia mai e ia ki waho, ā, nō te putanga mai o te kōtiro nei, kāore noa iho ia e toromi ana - e tākaro kē ana ia.
Ka haere mai rāua ki kō i ētahi o ngā kōtiro i runga o tētahi toka e tatari mai ana i a rāua. Kite atu ngā hoa e haere mai ana tērā o rātou, ka oma atu ki te tūtaki. I tēnei tāima, kua tae ki te tāima hei haerenga mō mātou ki kō i ō mātou māhita rā. Hari ana ērā o mātou ki te kite mai i ēnei e haere atu ana.
I tēnei tāima, kua hanga tini kē wāku kina kei roto i tāku kete. Kātahi mātou ka hoki mai anō ki te kauhoe i roto i te moana o Waiwera. Koia tērā ko tētahi wāhi pai mō te tamariki. I kō tata mai i te moana, he toa hoko rare me ngā aihikirīmi. Ka haere māua ko taku hoa ki reira; kotahi hereni anō tā māua moni i te mea kotahi, ā, he nui tērā moni ki a māua. Ka hoko mai au i te aihikirīmi he hikipene te utu mō tērā. Ko taku hoa e hoko rare kē ana, kua hōhā haere ahau i te tataringa, ā, kua pukuriri haere ahau. Ka karanga atu ahau ki taku hoa, "Kia tere, kei mahue koe i a au!"
"Taihoa, e kore au e roa. Ko te hoko pīnati ahau."
E toru pea meneti kua pahure, kei reira tonu anō taku hoa. Kua haere au ki waho rawa, ā, i roa kua kite atu au i taku hoa e oma mai ana me te toru pākete rare, e rua aihikirīmi, e whā pākete pīnati me te pounamu waireka. Kātahi au ka pātai atu, "Nō hea wāu moni i pēnā ai te tini o wāu mea?" Ka whakahoki mai ia, "Nō roto i taku pēke - nō hea i tō mahara?"
Ka haere māua ki raro i tētahi rākau kai ai i aua mea. Ko te tāima iāineinā e rua tekau mā tahi meneti pāhi i te toru karaka, ā, ā te rima karaka ka hoki mai mātou ki te kura.
Tokowaru ngā kōtiro kei te kauhoe tonu, kāore anō rātou i ngenge. Mutu rawa ake tā māua kai, ko hoki mai kē ngā kōtiro ki te tini i ō rātou kākahu.
"Tino pai koutou i tēnei rā, kōtiro mā," tā te māhita i mea, "tino puare ō koutou taringa. Engari, e hēhia kite ana ahau i tētahi o koutou mō tētahi hē nāna i mahi." Ka titiro tonu mai ia ki a au. "Āe, ko koe taua kōtiro nā."
Whakaaro tonu ana ahau he aha tāku mahi hē. I te mutunga, kīhai tō mātou māhita i mōhio me aha ia. Ka mea mai ia ki a au kia haere au ki runga i te pahi, ā, kua hoki mātou ki te kura.
E toru ā mātou pēke pipi, e whā pēke kina. Tae mai a mātou, ka kōhuengia ā mātou pipi, ka tī mātou. Mutu atu, ka hoki ki te moe.
FORM FOUR
Caroline Harriet Walker
Auckland Girls' Grammar School
Ko te Māoritanga
Ki taku whakaaro, tētahi o ngā mea tino pai i tēnei ao ko te Māoritanga, engari ahakoa he mea tino pai tēnei, e tini ana ngā Māori kāhore rātou e mōhio ki ēnei mea.
Mei e mēngia ana kia mahi tahi te Māori me te Pākehā, ka tino tini atu ngā iwi mōhio, me ka mōhio rātou i reira ki te whakapai i ngā mahi a te Māori.
Tēnei tangata te Pākehā ina mōhio ia ki te mahi kete, ki te waiata i ngā waiata Māori, kore rawa ia e wareware. Te mea pai o tēnei, ka mōhio ngā tāngata katoa he mea tēnei ina whakaakongia, kāhore e pakeke ana ki te hopu.
He mea tino pai tēnei, kia mahi tahi te Pākehā me te Māori. Ka whakarahitia te mōhiotanga o ngā tāngata e kite ana me ngā tāngata e mahi ana i ēnei mea. Ka tino whakapai katoa te Māori ina kite ia e pai mai ana te Pākehā ki ana mahi, tana rōpū me tana reo. Ka mōhio katoa te Māori me te Pākehā ki te āhua o tētahi ki tētahi. I roto i wētahi o ngā Karapu Māori, e hari ana te ngākau ina kite atu koe i ngā Pākehā e kōrero ana, e kata ana, e tākaro ana, e waiata ana me te whakarongo ki ngā mahi, i te taha o te Māori. Ka kite atu koe, kore rawa te Pākehā e māharahara ana me he mangu, he mā, he aha atu rānei te kara o tōu kiri.
E tino pai ana ētahi Pākehā ki te Māoritanga. He mea pai tēnei. Ina mōhio te Māori āianei ka whakarērea e te Pākehā, ka tino kaha atu tana mahi kei mahue ia. E mōhio ana ia ko tēnei nahe te mea kei runga atu ia i te Pākehā. Kāhore ia e hiahia ana kia tino mōhio atu te Pākehā ki āna nei mahi.
E pai katoa ana te Pākehā ki te Māori i te mea kāhore rawa tētahi Māori e pai kia mōhiotia he Māori ia, ka kite atu ia i te Pākehā e mahi ana i ngā mea kāhore rā ia i pai, ka whakamā ia. Ka tīmata ia i tērā wā ki te whakaaro, ē, "He aha taku take i kore ai e pai kia mōhiotia he Māori ahau?" Mei ka kore e taea e ia te whakautu ēnei kōrero, ka mea ia ki te whakamāori anō i a ia.
He mea tino pai tēnei ki te Pākehā ina mōhio ia ki te Māoritanga. Ahakoa e horo ana tana hopu i ngā mea katoa, tino pai ana te Māori ki te whakaako i a ia. He māhita pai te Māori, kore rawa ia e whakahorohoro i tana tangata e hiahia ana kia mōhio. Mei e mōhio ana te Māori e hiahiangia ana ia e te Pākehā, ki taku mahara ka tino hari tana ngākau.
Engari, ina paoro atu tētahi Pākehā pai ki tētahi Māori kino, ka pātai atu te Pākehā ki a ia, "Me pēhea tēnei? Me aha tērā?" me wētahi o āna pātai, ka whakautu kino atu te Māori. E mea ana te Māori nei, ē, te kino o te Pākehā. Ka mahara ia i ngā rā kua pahure. Kāhore ia e mahara ana i ngā mea pai, engari e mahara i ngā hēnga o te Pākehā. Koia tēnei ko tētahi o ngā mea e kino ana te Māori ki te Pākehā, ahakoa hore rawa ngā Pākehā katoa i tēnei ao i pērā ki a rātou. Te mea pai o ngā karapu e mahi tahi ana te Māori me te Pākehā ko te mea ka mōhio te Pākehā ki ētahi mea Māori, ā, ka kore te Māori e kino ki te Pākehā.
FORM FIVE
Wīkēpa Keelan
Ngata Memorial College, Ruatōria
Te Mahi Ahuwhenua i Ruatōria nei
Ko au nō Ruatōria, he kāinga iti nei, kei te Tairāwhiti. E waru tekau māero te tawhiti atu o Tūranga, kei te tonga. Ko ā mātou take katoa ka haere ki Tūranga.
Mai i Ruatōria nei, tae noa ki Opōtiki, ā, huri rauna tae noa ki Tūranga, ko ngā pāmu o ēnei wāhi; he hipi mō ngā wūru, he kau hei mīti, ā, he kau hei miraka, ā, ko ngā kirīmi e tukuna ana hei pata.
Ko te whenua he tino pai mō te kau, mō te hipi hoki. Kāore i wera rawa, ā, kāore i makariri rawa. Pai rawa atu mō ngā kararehe. Ko ngā pāmu nunui ngā mea mahi kau, hipi hoki, neke atu pea i te toru mano eka.
Ko ngā kaiwhakahaere, he Pākehā te nuinga. Ko ngā pāmu nei nā rātou tonu, ā, kei a rātou e rīhi ana rānei, engari, tērā anō ētahi pāmu he Māori te kaiwhakahaere, ā, kua whakamēnetia ia e tana whānau. He ruarua ngā Māori nāna tonu ake te pāmu. Engari ngā pāmu miraka kau; he tokomaha tonu ngā Māori nāna tonu ake te pāmu.
Tētahi tino kōrero mō ngā whenua o konei, o Ruatōria nei; kei te mōhio au ki ētahi pāmu, ā, ki taku mōhio hoki he tokomaha ngā tāngata whai pānga ki taua pāmu, nā reira i uaua ai te mahi. I mua o te hemonga o te matua wahine, tāne rānei, ka hoatu katoatia e ia he pito whenua mā tēnā mā tēnā o āna tamariki, tae noa ki ngā mokopuna, ki ngā irāmutu. I te kaha nui o ngā tamariki, riro atu ana hāwhe eka mā tēnā, heke rawa atu ki te koata eka. He aha te mahi ahuwhenua e taea i runga i te koata eka? Ka tae mai ki ngā hui he kume kē tā tēnā, he kume kē tā tēnā. Ko ngā mea kaha ki te kōrero, ko ngā mea iti noa iho ngā whenua. Ko te mahi mā rātou he hoko i ō rātou whenua, engari kei whea ngā moni hei hoko atu?
Ko ngā Māori kei runga i ngā pāmu nei e mahi ana, kāore he mātauranga. Pēnei nā, i haere ki Massey, ki Lincoln College rānei. Tae noa atu ki te kura tuarua kua mutu kē te kura, ā, kei runga pāmu e mahi ana. Kei te pōhēhē rātou ko te mahi pāmu he pēnei i te kai parāoa nei. Ka haere atu, ka miraka i ō kau, ka hoki ki te moe. Ko ēnei ngā whakaaro o ētahi o ngā tāngata mahi pāmu o konei. Arā noa atu ngā mahi; he titiro kia whai kai ngā kararehe i te makariri, kia whānau ngā kāwhe i te tāima tika, te parau i te whenua, kia ono ētahi kai. Ka pau ēnā kai, ka huri anō ki te whenua ka ono karaehe; he titiro mehemea kei te tika ngā taiapa; ko ērā katoa ngā mahi.
Tērā tētahi Pākehā kei Ruatōria nei e karangatia ana e te Pākehā he Agricultural Advisor. Ko tāna mahi he āwhina i ngā tāngata mahi pāmu, he mea atu ki a ratou me pēnei ō hipi, ka nui ō wūru; me pēnei ō whenua, ka nui te pātiti. Me aha? Me rui mā te mea e kīa nei e te Pākehā he manure. Kua kite ngā Māori he tika tēnei kōrero, ā, ināianei rite tonu te rui a ngā Māori i ō rātou whenua, mā te tarakihana mā te rererangi rānei. Tērā anō atu ngā Pākehā āwhina i ngā tāngata mahi pāmu. Ko ēnei ētahi taitara ki te reo Pākehā: Veterinarian, Catchment Board Officer, Weed inspector, Dog Doser... nui noa atu aua tāngata nei.
I Ruatōria nei, kua ngaro te tera, te hōiho, te kāta hoki. He mīhini katoa te mahi i ngā mahi - te huri whenua, ono pātītī, te miraka kau, te pēre hei, te kuti hipi me ētahi atu mahi o te pāmu.
I mua, mānuka katoa a Ruatōria. Ka haere mai te Pākehā, ka mea atu ki te Māori, "Tapahia ō mānuka, ka nui ai te kai mā ō kararehe." Ka tapahia e te Māori, ka kite ia he tika te kōrero a te Pākehā; ka nui atu ngā hipi, kau rānei i runga i tērā whenua. Nāwai rā, kua kite koe i tēnā, i tēnā, e tope ana, ā, ātaahua ana te whenua.
Tērā ētahi whenua kua riro i te Tari Māori nō te mea he māngere ngā Māori ki te mahi, nā reira i pēnei ai. Ka rawe te mahi a aua tāngata nei. He Pākehā te menetia, ā, he Māori ngā kaimahi. Ko ngā tāngata o Ruatōria nei kei te whakamīharo ki te ātaahua o aua whenua nei. I mua, mānuka katoa, ā, kāore he taiapa. Ko ētahi kua hoatu i ō rātou whenua ki te Tari Māori.
Tērā anō ētahi Māori kaha ki te mahi, engari ko ngā moni katoa e riro mai ana e haere ana mō te rīhi, mō te rēiti rānei. Me pēhea ēnei o tātou? Taku whakaaro, me āwhinatia mai rātou e te Kāwanatanga. Hei aha, kia kaha e tama mā!
FORM SIX
Mihi Aroha Kaiwai,
Auckland Girls' Grammar School
Te Māori kei te Whare Wānanga
Whaiā te mātauranga, mai i tōna waimatua, te hiku i papī mai ai tae noa ki te wahapū, ka toha atu i konā, ko tōna whānuitanga.
Kua mōhio te rangatahi Māori ki te tomotomo ki tēnei takotoranga, ki tērā takotoranga o te mātauranga o te Pākehā. Kua mōhio rātau he mea tino pakeke rawa te whaiwhai i ērā mea. Ahakoa rā, ko te mea nui ko te tū a te ringa ki te kapokapo i ngā maramara rere kia taea te whakatakoto he kanoi kōrero hei kaupapa mō te mātauranga o te iwi Māori.
Ko te wahapū o te mātauranga ko te Whare Wānanga, ēngari i ngā tau kua taha, he wahapū iti tēnei mō te tamariki Māori. He tokoiti noa iho ngā tamariki Māori i tae ki ngā Whare Wānanga. Ahakoa he tokoiti noa iho ngā tāngata i tae, ko te mātauranga i whiwhia he mea tino nui rawa atu. I ēnei tau, kei te piki haere te tokomaha o ngā tamariki Māori e haere ana ki te Whare Wānanga. I mua tau tonu ka ōrite te haere o te Pākehā me te Māori ki te whai i te mātauranga o te Pākehā. Ka matatau te Pākehā ki ngā āhuatanga Māori, ka matatau te Māori ki ngā āhuatanga Pākehā, ka nui te whānuitanga o te mātauranga mai i te wahapū.
Ko tōku whakaaro kāhore anō ngā tamariki Māori o nāianei kia waia ki ngā mahi o te Whare Wānanga, ēngari kei te kapokapo ia ki te mātauranga, kua mōhio ia he aha tōna hiahia i tēnei ao, kei te mahi tika tonu ia.
He maha ngā uauatanga e pā ana ki te Māori i ōna rā i te kura, engari i tōna taenga ki te Whare Wānanga kua mōhio ia ki te tiaki i a ia tonu, kua reri ia ki te anga atu ki ngā rerekētanga o te taha Pākehā. Ahakoa rā ka whakamātau ngā tamariki Māori ki te whai i te mātauranga o te Pākehā, engari he tika tonu te kōrero, kāhore e taea e te tangata kotahi te whaiwhai i ngā takotoranga mātauranga o te Pākehā i ōna rā i tēnei ao. Me ngata tōna hiahia ki ngā āhuatanga o te Whare Wānanga, mā reira anake ia ka whai mana hei mau i a ia i tēnei ao Pākehā.
He tokomaha ngā tamariki Māori e puta ana i ngā Whare Whare Wānanga, kua whiwhi i te mātauranga, kua hoki ki te kāinga hei māhita, hei tākuta, hei Āpiha Toko-i-te-ora rānei, ēngari ko tōku tino hiahia i tēnei wā, ko te kite atu i ngā tamariki Māori e tae ana ki te runga rawa o te nuinga e haere ana ki ngā Whare Wānanga.
Me mahia he wahapū hei anga mō te Māori, ko ia, ko te rangatahi me hao. Mā ēnei tāngata e whakatakoto he kaupapa mō te mātauranga o te iwi Māori.