Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


Te Wharekura Ministry of Education.

Mā te pouako navigation


He Kōrero Whakataki

I te atatū o te Mane, te rima o ngā rā o Āperira o tēnei tau, ka whiti rere ake au i te moe, mau tonu taku moemoeā pēnā anō he tika tonu nei. Moe iho au i Porourangi marae au, i Waiomatatini, māua ko tōku hoa pono ko Taiporutu. Kua tūahiahi, ā, e ahu mai ana māua i te hōro whakamaumahara ki a Rēiri Arihia, nā te waipuke taua hōro i tukituki i te rima tau ka taha ake nei, ā, ka whakawhiti i te awa o Waiōmatatini ki te rere o Porourangi.

Ko te mahau o taua whare anō e whakapoururu mai ana me ngā whakairo anō he tāngata e koromeke mai ana i muri o te paepae. Ka puare mai te tatau, ā, i te mārama mai o roto i te whare, ka putaputa mai te iwi rā, he wāhine katoa, he pango ngā kākahu, e tangi haere mai ana. E mōhio atu ana au ki te nuinga, nō Te Araroa, ā, nō ngā marae maha o Ngātiporou, kāore i ārikarika te tangi. Ka hongi atu au ki aua wāhine, ko tōku ohonga ake.

Kātahi au ka whakaaro he aha rawa rā tēnei, mōtemea ka puta a Porourangi he tohu aituā nui, otirā kāore i roa ka puta te rongo ko Te Moana-nui-a-Kiwa tērā kua hinga ki Tepaka i Tūnihia.

Ko Te Moana nō tētahi o ngā whānau i piri ki ngā mahi mō Porourangi i tōna whakaaratanga.
I a au e tamariki tonu ana, ka mātakitaki au ki ōna tipuna o Te Aowera, o Te Aitanga-a Mate, o Te Whānau-a-Rākairoa me ērā atu o ōna hapū e haere ana mai ki te maumau kai mai mā ngā ohu mahi whakairo, ohu mahi hoki, me te hunga i hui noa mai o tētahi moka ki tētahi moka o te rohe o Ngātiporou i tā te rangarangaihi te kawe mai.

Kāore i hē tā te pō i whakaatu ai. Ko te tipuna o Te Moana a runga tonu o te hapū nō reira a Rōpata Wahawaha, nā ōna kaha rā ko Porourangi te tihi o ngā tohungatanga whakairo, tohungatanga tukutuku me ngā tohungatanga o te hanga i tēnei mea i te whare whakairo.
Eke tonu hoki tā te moemoeā, mōtemea kāore i pō rua ko ngā rongo mai o te kaupapa hāro, āpiti atu ki a Te Moana, tekau mā rua o ōna whanaunga tata i hinga mate rawa, me tētahi wha tekau mā tahi i tū-ā-kiko, ko ētahi he tino taumaha atu. Ko te katoa o tenei hunga nō Ngātiporou, he nanakia nō te ope kotahi, ko te ope o ngā roherohenga o te Tairāwhiti ki Ngātiporou me Te Whānau-a-Apanui, Taua Māori o te Pakanga Nui Tuarua.

Ko Te Moana-nui-a-Kiwa Ngārimu

Kātahi hanga, e ngā Kurī Pākā a Uetuhiao; me te manu e pokai ana. Nā Taniwha o Te Whānau-a-Apanui te whakatauākī nei.
Nō te 26 o ngā rā o Maehe ka mate a Te Moana Ngārimu. Nō Hune rā anō kātahi anō te ao ka rongo i pēhea tōna matenga. Nā tōna matenga, nā te āhua o tōna matenga, i katohia ai te tangata ora anō he putiputi kua puāwai, ka whakataua kia whakahōnoretia te ingoa o Te Moana-nui-a- kiwa Ngārimu e tōna Kingi ki te tino hōnore nui e āhei ana ia ki te tuku ki tētahi o ana hōia.

Ko te Kaihautū o te ope o Te Moana ko Kāpene Arapeta Awatere i whakawhiwhia, i taua whawhaitanga, ki te tohu MC., ko tana haihana, ā, ko tōna whanaunga tata i tū tahi rā rāua ki te whawhai ki te hoariri, ko Wīwī Tēneti, i uhia ki te tohu toa D.M.C. He tokomaha o taua ope, a, o te ope nui tonu, he whanaunga tata ētahi, ā, ko ētahi anō he whanaunga i runga i ngā honohono-ā-waka i whakawhiwhia ki ngā tohu toa maha noa atu; he whakahōnore pea ki a Te Moana ahakoa rā kua taotū kino, tū tonu ki te whawhai. Ko te rārangi ingoa tēnei o taua hunga toa, ko Kānara Hāre Moihi Pēneti, D.S.O., ko Kāpara Wiwi Tēneti, D.C.M., ko Haihana Hōne Ihaka Waaka, M.M., ko Haihana Paki Walters, M.M., ko Kāpara Tame Tāmou, M.M., ko Hāre Titirahi Apihai, M. M., ko Kura Edwards M. M., ko Francis Jones, M. M., ko Keepa Rangi, M. M.

Nā te ringa mārika o te Kaihautū o Te Ope Nui tonu, nā Kānara Hāre M. Pēneti, i āta tuhi ngā kōrero mō te matenga o Te Moana. Ko ana kōrero i tuhia ki te reo Pākehā, ā, kitea ana te tohunga o te tangata ki te whakatakoto o te kupu, ka mutu pea; ko tētahi tēnei o ngā tino kōrero o tēnei whawhai. Kitea ana te ia nāna i honohono, nāna i wehewehe ngāitāua te Māori i roto i ngā tuhituhinga a Hāre Pēneti i mihi ai ia te tukunga a ngā kāwai rangatira o Te Arawa ki te uri o Horouta. Pēnā tonu i tau ki runga ki a ia te ihiihi, te wehi o te toa o te tangata, i a ia e whakairo ana i ngā kōrero nāna i tiki atu taua tohu toa, he kōrero hei whakatū, hei waiata, hei kōrero mā ngā tīpuna Māori o Te Moana mehemea rātou i mārangaranga mai i te Pō.

Ko aua kōrero mō te toa o Te Moana i tangohia e tēnā, e tēnā, hei tohu, hei kōrero, mā ngā whakatipuranga. Ka tuhia e au ana kōrero ki te reo Māori, ehara i te reo Māori o ngā haka, o ngā waiata, engari ko te tūmanako mā ēnei kōrero e timata ngā whakatū, ngā ngangahu o te reo Māori i roto o ngā tau.

Black and white photo of military group.

Te Kōrero o te Toa o Te Moana-nui-a-kiwa Ngārimu (2nd Lt. 39784), whakaingoatia ai ki te VC.

I te riri i Tepaka (Tebaga Gap), i te 26 o ngā rā o Maehe (1943) ko 2nd Lt. Ngārimu te rangatira o tētahi ope iti, he wāhanga toru nō te Kamupene, nāna i whakaeke tētahi taukahiwi, he 209 te tohu, he wāhi whai tikanga i te tātai o te pakanga.

Ko te wāhi i whakaritea māna e whakaeke kia riro mai, he tautuku i mua atu o te hiwi 209, i reira e noho nui ana mai te hoariri. I ārahia tikatia atu e ia tōna ope mā te aroaro tonu o te hiwi, kāore rawa i numinumi mai i te waiwai pū o ngā pū mōtā, o ngā pū mīhini, i hinga nui ai te tangata.

Ko ia tonu i mātua tae ki te whakaekenga atu o te hiwi he tohu nō te kore e wehi, he whakaatu hoki i tōna mārama ki te hautū i tōna ope; e rua rawa ngā pū mīhini i mate i a ia. Ka rere mōrehu te hoariri i konei i te kaha o tana kōkiri; otirā kāore i mārō tonu te kōkiri, engari i mau i te whakarukenga mai a te pū mīhini i ahu mai i te hiwi 209. Kātahi ka whakamoea mai e te hoariri mā raro i te waiwaipū mōtā whakaharahara, ka kōkiri mai. Kei konei ka whakahaua e Ngārimu ōna tāngata kia tū ki runga, kia whakatūtakitia, he tangata ki te tangata. Nā! tā te toa hanga, ka tipia haurarotia te hunga e kōkiri mai rā; torowhitu nā te ringa ake o Ngārimu. E rua taotūtanga o te tangata nei, kotahi i te pakihiwi, nā te pū raiwhara; kotahi i te waewae, nā te matā korara o te pū mōtā. Nā, ahakoa te tohe a te Āpiha o tōna Kamupene, a te Āpiha hoki o te Battalion, kia puta ia ki waho o te riri, kāore ia i whakaae, ka mea kia noho tonu ia mō tētahi wā i te taha o āna tāngata. Ko tōna nohanga iho, ā, taea noatia tōna matenga i te ata ake.

Ka rokohanga nā ia, rātou ko ngā mōrehu o āna tāngata, e te pōuri e tāpapa ana i runga i te tūāpapa o te taiheketanga o te hiwi, ko te hoariri ki rāwāhi atu o rātau, ki tērā taiheketanga. mai, tāpapa ai anō, e rua tekau iāri te matara o tētahi hunga i tētahi. I katoa tēnā pō ko te mahi tonu a te hoariri he kōkiri mai, he whai ki te whakawātea i a Ngārimu rātau ko āna tāngata, otirā i hoki katoa aua kōkiri i te mārama me te wana o te whakahaere a Ngārimu.

I tētahi o aua kōkiri ka haramai te hoariri me te makamaka haere mai i ngā mea e kīa nei he hand grenade, ā, tomo rawa mai ki tētahi wāhi e tūria atu rā e Ngārimu mā. Inamata ka rere te tangata nei ki te aukati, ka patua te hoariri, ko ngā mōrehu ka kurukurua ki te kōhatu, ka āia haeretia hoki ki tana pū tame. Nā, ka kōkiri mai anō te hoariri, ā, koru rawa tētahi wāhi o tana kapa tangata. Kātahi ka hāmama ki te karanga, ki te whakahauhau i ana tāngata, ka rere ki mua hautū ai, ā, hoki mai ana te wāhi i riro rā.

I tēnā pō katoa, i waenganui i ngā whakaekenga a te hoariri, kei te hēmanawa rātau i te waiwaipū mōtā, pū mīhini hoki, otirā i tino kaha tōna tieke me te whakakoakoa me te
whakamanatū i ana tāngata e titiro mai rā ki tōna toa.

Black and white map of Mediterranean.

Ka kōwae te ata, e mau tonu ana i a ia te taukahiwi rā, engari ko ia anake te mōrehu me ngā hoa tokorua, kāore anō ērā i whara i te matā. Ka tupuna ake he tāngata hou, hei āwhina. I te ata, ka kōkiri anō te hoariri, ā, nō tēnei takiwā rawa ka mate a Ngārimu. I hinga tū tonu, anga atu ai te kanohi ki te hoariri me tana pū tame i te taha. I te hinganga ai, tau tonu iho ki runga i ngā tāngata i mate rā i tana pū, nā tō rātau tahua tonu i whakaatu te nui whakaharahara o tōna toa.

Ko ngā kōrero mō te toa o Te Moana i whakakaupapatia rā e Kānara Hāre Pēneti he mea tuku-ā-waea. mai ki Niu Tīreni, ā, ki te ao nui tonu. Hoki ana ngā mahara i ngā kōrero whakamutunga mō tōna toa ki te whawhai a ngā tipuna o Te Moana, arā, a ōna tīpuna o Te Whānau-a-Apanui ki ōna tīpuna o Ngātiporou, i ngā harapaki i kō tata atu o Te Araroa i runga ake o te one o Punaruku. Ko te ingoa o taua pakanga ko Te Māniaroa i hinga nui ai a Ngātiporou. Ko Tamahae, ko Tamakitekapua, ko Taniwha, ā, ko Apanui-mutu tō rātou tumuaki, ngā kaihautū o Te Whānau-a-Apanui. Nā te ringa mārika o Apanui-mutu i patu a Kuku, a Korohau, a Rongotangatakē, ā, i toe ai a Tūhorouta nā te aroha o Tamakitekapua.

Ka titiro ko Taniwha ki te putu o te tangata i te atarau, ki a Kuku, ki a Korohau, ki a Rongotangatakē, he tāina he tuākana, anō he kererū e putu ana i te mate. Ko ngā tama ēnei a Uetuhiao rāua ko te tāne ko Tūtehurutea, nā rātou rā i patu a Ngātiira, ngā toa o Hikurangi ki te tonga. Nā reira ka rere te kōrero a Taniwha, "Kātahi hanga, e ngā Kurī Pākā a Uetuhiao; me te manu e pōkai ana."

Ko Te Moana he tukunga nā ngā momo rangatira o te Taiwhakararo mai i Ngāiterangi ki Te Whānau-a-Apanui, ā, o te Tairāwhiti hoki, mai i Te ^Whānau-a-Tūwhakairiora ki Wharekahika, ki Ngāti Kahungunu ki Wairarapa. Kei te kaituhi o ngā kōrero nei ngā whakapapa a Te Weihana o Te Whānau-a-Apanui e kawe ana i ōna kaupapa tāngata ki ngā waka rā, ki Te Arawa, ki Mātaatua, ki Horouta, ki Tākitimu.

Ko te kōrero hoki nā te taitama tēnei whawhai. I whakataua kaua e heke iho i te rua tekau mā tahi tau te pakeke o te tangata. Ko te Māori kāore i māperetia pērā me ētahi o te Pākehā, ā, tētahi, i karo ētahi i ngā ture rēhita i te whānautanga, nā reira he hanga noa iho te ururūpahu atu ētahi ki ngā ope whawhai.

Kāore i eke te pakeke o Te Moana ki te rua tekau ma tahi i tōna whakaurunga ki te Ope Māori i Pāmutana i tetīmatanga o te tau 1940. I whānau ia ki Whareponga, te kāinga o Te Aitanga-a-Mate, kei waenganui o Tūpāroa me Waipiro kei te Tairāwhiti i te 7 o ngā rā o Āperira i te tau 1919. I timata atu ia ki te kura i Whareponga, a, ka neke atu ki te kura i Hiruhārama, ā, i reira ki Te Aute Kāreti i roto o Heretaunga; i Te Aute ia mai i te tau 1934 ki te tau 1935. Nō tēnei kura ētahi tāngata tokomaha tonu o Te Ope Māori.

Ehara a Te Moana i te tangata i pērā rawa atu tona mātauranga, engari he toa ki te tākaro nei ki te whutupaoro, he māhorahora tōna ngākau, ā, tērā e tipu hei tangata mōhio ki ngā mahi ahuwhenua rokohanga ko te whawhai.

I uru ngātahi rāua ko te tuakana, ko Hānara Tangiāwhā Reedy, ki Te Ope Māori, ā, i rere atu ki tāwāhi i roto o Te Ope Tuarua o Niu Tireni nui tonu. E rua tekau mā rua tau tōna pakeke ka whakatūria hei āpiha waitohu māramatanga mō tōna kānara, arā, hei intelligence officer, ā, i tēnei tūranga ka whakawhitia atu ia ki te Kamupene o te rohe o te Tairāwhiti, arā, o ngā rohe o Ngātiporou huri atu ki Te Whānau-a-Apanui; i riro i a ia te wāhanga o taua ope i a Te Hati Rangiuia. Ko ngā hōia o taua rōpū he Nāti tūturu, he whanaunga katoa nō Te Moana - he momo hīanga e kore e motu i te toki.
Ko Te Moana he tangata hūmārie, ā, kāore i roa kua matatau ōna whanaunga ki a ia me te aha hoki āno he tangata kotahi, te rere a te waka, i hinga nui te hoariri, putu atu, putu atu, i runga i te maunga rā i Tepaka. Waihoki kua taotū anō, tohe tonu a Te Moana me waiho noa ia kia āhua roa atu rātou ko ōna whanaunga e totohe ana ki te hoariri. Ka haere te riri, hinga atu, hinga mai te tangata pēnā tonu i reira ngātahi ōna tipuna Māori e whakahauhau ana i a Te Moana rātou ko tana wiwi, "Kia toa! Kia toa! Kia ū! Kia ū!" Waihoki te rongonga o te pāpā, o Hāmuera, mō te matenga o tana tama, ka mea ia, "Kati tonu i mate pērā. Mehemea i whati rātou ko tana ope, ka mutu pea te mea whakamā."

"Mō te Ātua, mō te Kīngi, mō te Kāinga"

Waihoki ko ērā toa o Te Ope Māori, ko ngā toa o Maunga Takrouna ko Haihana Hōne Rogers o Ōhinemutu i hinga ki reira mate atu, ko Haihana Haane Manahi o Ōhinemutu anō, ko Matarehua Wikiriwhi, he āpiha, nō Te Whakarewarewa tēnei. Ko te kōrero e tika ana mehemea hoki i whakawhiwhia hoki a Rogers ki te Rīpeka a Wikitōria pērā me Te Moana, hei tohu mō tōna toa. I whakawhiwhia a Manahi ki te D.C.M, ko te tohu toa kei raro tata iho i te VC. mō te hōia ehara i te āpiha. I whakaatu a Matarehua Wikiriwhi i tōna tamatānetanga i te hingahinganga o ōna āpiha pakeke ka tū ko ia hei kaihautū mō Te Ope Māori, ā, i whakawhiwhia ia ki te tohu toa D.S.O., mō te āpiha kānara piki atu tēnei tohu toa, ā, tokorua anō rāua o Te Ope nui tonu o Niu Tīreni katoa, he Pākehā tētahi, i whakawhiwhia ki tēnei tohu toa, he āpiha noa ehara i te kānara.

I whakaatu ēnei ngā tama o Te Arawa i te wairua o tāua, o te Māori, i ū ki te kotahitanga iwi, ki te kotahitanga hapū me te whakamanamana hoki ki ō nehera whakangungunga rākau. Tamatuatahi tonu ko Te Arawa e tū ana ki te tuku i ōna taitama hei hoa mō Ingarangi ki te whawhai ki te Tiamana. I tukua whakareretia te katoa o tōna kaha tamatāne kia mau ai te kawa Māori, te kawa tangata.
Ehara i te mea ko Te Arawa anake te iwi e tika ana kia whakamihia mō tōna māia, ēngari ko te iwi nui tonu, kia tika ai hoki te apakura a Haihana Te Anania Amohau, te mokopuna a Te Amohau i whakaingoatia rā hei Kingi, i tana waiata mō Te Taua Māori:

Ka kōkiri, kōkiri tonu matou ki te hoariri,
Ka whawhai tonu ake, ake
Mō te Ātua, mō te Kīngi, mō te Kāinga! Aue!
Ake, ake, kia kaha e!

"Ko tōku taha Māori tōku taha rangatira"

I roto i te mura o te ahi ka whānau ko te whanaungatanga o te tangata ki te tangata, o te hapū ki te hapū, o te iwi ki te iwi, arā ia, ko te whakahī o te tangata Māori he Māori ia ko te Māoritanga tēnei kāore he mea i kō atu. Ko te koingo nui o tēnā tangata, o tēnā tangata, ko tōna Pākehātanga, ko tōna Māoritanga, ko tōna ahatanga rānei, e whai take ai tana ora i tēnei ao.

Ka hokihoki mai ā tātou tamariki, ngā mea i taotū i Kirihi, i Kiriti rānei, kotahi anō te kōrero kua rangatira mātou i tō mātou Māoritanga. Ko ngā mea i tuhi mai ki ā rātou wāhine, ki ō rātau mātua i te kāinga nei, kotahi anō te kōrero nui kia mau ki te Māoritanga. E kore e ngata te ngākau i te whakamārama rā ko te Māoritanga nei he mea whakahī nā te ngākau o te tangata; kāore, arā kē noa atu. Kia tika ai hoki ngā kōrero a tētahi o ngā āpiha o Te Ope Māori i hoki mai ki te kāinga nei, i tana whaikōrero i Ngāti Pōneke, he tangata tino mātau taua tangata, "Nōku i te mura o te ahi, kātahi anō au ka mōhio iho ko tōku taha Māori tōku taha rangatira. Kua hoki mai au ki te kāinga me kore e oti ētahi mahi i a au hei whakapiki i tōku iwi Māori."

Ko tētahi āpiha anō e tuhi mai ana ki tōna hoa wahine, he herehere ia i Tiamana i taua wā, ka mea mai kia kaha tana wahine ki te whai i ngā taonga Māori, me noho ia ki ngā wāhi e akona ai ia ki te reo Māori, ā, ki ngā tikanga hoki a te Māori.

Ko te Tangi tētahi tikanga a ngāitāua a te Māori, e whakahāweatia ana e te Pākehā. Ko te Pākehā hoki he iwi kuku i tōna ngākau pōuri, ā, kāore tōna ngākau e mārama ki te kuatau a te Māori. Ka hingahinga mai te tāngata i Kirihi, i Kiriti, ka hui te Māori ki ōna pā, ki ōna kāinga, ki te tangi mō ōna mate - tangi noa atu ana, tangi noa atu ana. Ka puta ora mai he hōia ka tangihia nuitia ko te pae mate mai o te hunga e tiraha, mai rā i te pae o te pakanga. Ko te tangi nui a ngā marae katoa, "He aha rawa rā i hinga pēnei ai au, te iwi Māori?"

He aha rawa rā te koha?

He aha rawa rā te koha mō tēnei kaupapa hāro? Ko te Māori i te Whawhai Nui Tuatahi i puritia kei uru ki ngā kōkiri e matemate nui ai. Ehara i te mea he whakahāwea ehara i te tangata toa; kāore, he uhupoho kē kei tuku whakareretia ki te mate, ka ngaro te Māori i te mata o te whenua. I tēnei whawhai, ka tono te Māori me tuku tahi rātou ko ōna whanaunga Pākehā o Niu Tireni ki te mura o te ahi. Ko te kōrero hoki a te Māori kua pakeke ia, ā, i te mea kua pakeke ia, ko te mea e oti i tōna tuakana Pākehā me oti hoki i a ia. Ko te pakeketanga o te tangata ki te mura o te ahi he tino pakeketanga, hāunga te pakeketanga ki te kāinga nei. Kua whakaae te ngākau Pākehā kei te mura o te ahi kei te tika tā tāua, tā te Māori. Ko te pātai kei te whakaae anō rānei ngā ngākau o taua whanaunga Pākehā e noho tahi nei tāua i te kāinga. Ko te tuku hoki a te tangata Pākehā, a te tangata Māori hoki, kia mate ngātahi rāua ki te mura o te ahi te utu tino nui mō tā rāua noho tahi.

KO TE HUI WHAKANUI I TE TOHU TOA O TE MOANA-NUI-A-KIWA NGĀRIMU

Nō te 6 o ngā rā o Oketopa i te tau 1943, ka tū ki Ruatōria, wāhi o te Tairāwhiti, te hui a Ngāti Porou rāua ko Te Whānau-a-Apanui me ō rāua anō whanaunga-ā-iwi, hei whakanui i te tohu toa o Te Moana-nui-a-Kiwa Ngārimu.

Black and white photo of pōwhiri.

Ko te manuhiri nui o taua hui ko te Kāwana-Tianara, ko Tā Cyril Newall, he waewae tapu ki ngā marae o Ngāti Porou. I reira hoki ngā iwi o te motu, mai i Te Rerenga Wairua ki Murihiku; kāore he iwi i hapa.

Nō taua hui ka whānau te whakaaro kia kohia he tahua moni hei punga mō tētahi karahipi hei whakamaumahara ki a Te Moana-nui-a-Kiwa Ngārimu me ōna hoa tokomaha noa atu o Te Ope Māori i hinga atu ki ngā marae maha o Tūmatauenga. Ka whakahuahuatia e mea mano, e mea mano pāuna te moni hei kohinga mā ngā iwi o te motu, ā, whakataua ana kia rua tekau mā rima mano pāuna taua moni, ā, ko te moni tāpiri mā te Kāwanatanga, kia pāuna mō te pāuna, ka hui katoa ai te moni mō te Karahipi ki te rima tekau mano pāuna; ko te moni hua ka whakaputaina mō ngā Karahipi.
Ka tīmata te whakaeke o ngā iwi o te motu ki Ruatōria, ki ngā marae maha o Ngāti Porou, ka tīmata hoki te whakarere a te marangai, tā Ngāti Porou kīnaki mō ana whakararu nunui; kore i ārikarika te marangai - kūtere atu, kūtere atu te poharu, ā, hei ngā awa rere ana te waipuke. Hei aha mā te Nāti. Tū ana ōna kapa haka, kapa waiata, ki te manaaki i ana manuhiri, me tō rātou kaihautū, me Tā Apirana Ngata, ki te tātaki i ngā haka, ki te whakahauhau i ngā kaiwaiata, ērā, ki te whakahaere i te katoa o te hui.

Nō ngā whakararu pērā me taua hui ka puta tō te Nāti wairua - he wairua whakakiriūka ahakoa he aha ngā uauatanga, kia ū ko te mahi ki uta.
Me titiro ake tātou ki ngā āhuatanga mō te rā nui o taua Hui. Inā te rārangi o ngā mahi mō te rā nui. Tuatahi, ko te manaaki i te Pirimia rātou ko tana ope. Tuarua, ko ngā manaaki ki te Kāwana-Tianara, ki a Tā Cyril Newall.

Ka tae mai te Kāwana ki te tomokanga mai ki te marae, e tū atu ana ngā hōia o Te Ope Taua Māori, e whakatūtū ana mō ngā ope whakawhiti ki tāwāhi. Ka whakatau te Kāwana ki taua ope i tā te hōia i tana whakatau.

Ka uru mai te Kāwana ki te marae, ko te wero, he tikanga nā ō tātou tīpuna nō neherā rānō. Ka mutu te wero, ka piki te Kāwana ki te atamira ki te mātakitaki i ā te Māori manaaki i te ope tūārangi pērā me ia.

Ka tūtū atu te kapa haka, ka mahi i te Peruperu, i te Tūtū Ngārahu rānei, te tīmatanga o ngā manaaki a te Māori i te tūārangi. Inā ngā kupu:

Katoa Ā! Ki Waikurekure, hā!
Kaitātaki Whiti! Whiti! Katoa E!
Kaitātaki Kumekumea!
Katoa Tōtōia!
Ā, e tō rā ki te tahataha
Ā, e tō rā ki te taparere
Ngā kōkako huataratara
Waikurekure, hā!
Ā, ki Waikurekure, hā!
Ā, ki Waikurekure, hā!

"Ā, ki Waikurekure, hā!" he haka na Ngāti Porou. Koianei tā rātou haka ki te Tiuka rāua ko tōna hoa, nō muri ka tū hei Kīngi, hei Kuini, arā, ki a Kngi Hōri te tuarima rāua ko Kuini Mēri, i te taenga mai ki Rotorua i te tau 1901. Ko te haka tēnei a Ngāti Porou i mua o ana haka nunui. Inā te Peruperu, 'Kia kūtia! Au! Au!' Kaitātaki Whiti! Whiti! Katoa E! Kaitātaki Ka pāhi Itari! Ka poharu Tiamani!Ka miere Tiapani!Katoa Ko tō arero tēnā e whātero i mua rā,I ō rangi korokē whakapohautia,
Kei te poharutanga, pou! Pa!Kaitātaki Ka tohe au, ka tohe au -
Katoa Ka tohe au ki a Hitara,Ki taku karaka i whakaura i te waru,E tū nei kati kawana!Kaitātaki Kia kūtia! Katoa Au! Au!
Kaitātaki Kia wherahia!
Katoa Au! Au!
E, kia rere atu te kōhuruKi tawhiti titiro mai ai! Āe! Āe! A ... a!Arā atu ngā waiata me ngā haka manaaki i te Kāwana, ā, ka tae ki te whaikōrero a Materoa Rire, hei kōkā ki a Te Moana, ko te tuahine o tōna matua, ō Hāmuera, ā, ko tētahi hoki o ngā upoko ariki o Ngāti Porou. Ko Materoa te kaikōrero mō Ngāti Porou i te hui nui ki Waitangi i te tau 1934, i te whakatau a te motu mō te tuku a te Kāwana, a Rore Bledisloe, i Waitangi whenua hei koha mō Niu Tīreni mō ake tonu atu.
Me tuhi ake ki konei ngā kupu o tētahi o ngā waiata manaaki i te Kāwana.
Haere mai rā, e te Kāwana, e,
Ki te Tai Rāwhiti.
Haria mai te tohu toa,
He mea tohenga nui,
Nā te toto heke rā,
Nā te whakamomori.
Haere mai rā, e te Kāwana, e!
Haere mai! Haere mai rā!
Nau mai, e te Pirimia
Me te Tūārangi!
Haere mai rā, kia tangi koe
Ki taku Raukura.
Nā te ao ana hanga,
Kia raru noa ko au.
Haere mai rā, e hoa mā!
Haere mai! Haere mai rā!
Aotea! Te Waipounamu!
Tēnei ngā kura nei!
Nā te toto heke rā,
Nā te whakamomori.
Moana, e! Manahi, e!
Me Te Tuahu rā!
E tama mā, i hira ai Ahau ki runga rā!
Ko te rangi o te waiata nei, nō tētahi waiata nā te ope mai o Rarotonga i waiata i taua hui anō ki Waitangi i te tau 1934 he rangi reka ki te whakarongo. Ko ngā kupu e whakataki ana i ngā tohu toa i riro i a Te Moana rātau ko ōna whanaunga.
Arā atu ngā manaaki ki te ope o te Kāwana me ngā iwi o te motu, mā koutou e whaiwhai haere kei ngā pukapuka mō te Tohu Toa o Ngārimu. Me huri ake ināianei ki te wāhanga o te hui e pā ana ki te tukunga i aua tohu toa.

I tīmataia tērā wāhanga ki te karakia, ā, ko te kaikarakia ko te Pīhopa o Aotearoa, ko Pererika Pēneti. Ko te kauhau i te Hāhi Ringatū, i a Te Weihana Teramia.
Ka mutu te karakia, ka tū ko te Pirimia, ko Pita Pereiha, ki te whaikōrero, ā, i muri i a ia, ko te Kāwana-Tianara, ko Tā Cyril Newall. Ka mutu te whaikōrero a te Kāwana-Tianara, ka tukua e ia te Tohu Toa a Kuini Wikitōria mō Te Moana-nui-a-Kiwa Ngārimu ki tōna matua, ki a Hāmuera Ngārimu.

I muri mai, ka tukua atu ētahi atu tohu toa ki ētahi atu o Te Ope Taua Māori, ki a Kānara Hāre Pēneti, ko te D.S.O, ki a Kānara Pererika Baker ko te D.S.O, ki a Kānara Hōri Pererika Bertrand ko te O.B.E ā, ki a Warrant Officer Martin McRae o Te Arawa ko te M.B.E.

Black and white photo of two men.

I tukua hoki e te Kāwana te Military Cross me te Bar, te tohu e rua rawa toanga o te tangata, ki a Meiha Rangi Royal rāua ko Meiha Wiremu Poata, ā, ko te Military Cross ki a Hoani Puiraki Tikao-Barrett, he āpiha anō nō Te Taua Māori.
Ko tētahi mea whakamīharo o te Hui ko te tokomaha o ngā tamariki o ngā kura o te katoa o te rohe o Te Whānau-a-Awanui huri mai ki roto o Ngāti Porou i tae mai ki te whakanui i te hōnore o tō rātou whanaunga, o Te Moana-nui-a-Kiwa. I reira hoki ngā tamariki o Te Aute Kāreti me ō rātou tuāhine o Hukarere.

I whakanohonoho haeretia aua tamariki ki ngā whare kura e pātata ana ki Ruatōria. I tukua hoki ki ngā tamariki ētahi o ngā mahi whakangahau mō te rā nui o te Hui.

Kua pakeke rā taua hunga tamariki, ā, tēnā pea ko koutou, ko te hunga māna e kōrero te pukapuka nei, ngā uri. Kei te maumahara rātou, ā, kite iho rātou i ēnei pitopito kōrero, ka hoki whakamuri ō rātou whakaaro. Ko te mea nui ia, tamariki mā, ko te titiro whakamua; me waiho ngā mahi o ngā tau kua pahemo hei pou tūtoko mō ngā whakaaro kia whāia ngā taonga nunui mā tāua, mā te Māori. Me waiho tonu te ingoa o tēnei o ā tātou pukapuka - 'Ko Tāku, ko Tā te Māori - hei whakamaunga atu mō ngā tūmanako kei ō tātou ngākau Māori.

Ka mutu noa ēnei kōrero mō tēnei Hui nui whakaharahara hei tohu whakanui, hei tohu whakamoemiti mā te iwi Māori nui tonu, mō te tohu toa i tukua ki a Te Moana-nui-a-Kiwa Ngārimu.

THE CITATION

'During the action at Tebaga Gap on 26 March Second Lieutenant Ngarimu commanded a platoon in an attack upon the vital hill feature point 209. He was given the task of attacking and capturing an under feature forward of point 209 itself and held in considerable strength by the enemy. He led his men with great determination straight up the face of the hill, undeterred by the intense mortar and machine gun fire which caused considerable casualties. Displaying courage and leadership of the highest order he was himself first on the hill crest, personally annihilating at least two enemy machine gun posts. In the face of such a determined attack the remainder of the enemy fled but further advance was impossible as the reverse slope was swept by machine gun fire from point 209 itself. Under cover of a most intense mortar barrage the enemy counter-attacked and Second Lieutenant Ngarimu ordered his men to stand up and engage the enemy man for man. This they did with such good effect that the attackers were literally mown down, Second Lieutenant Ngarimu personally killing seven. He was twice wounded, once by rifle fire in the shoulder, later by shrapnel in the leg, and though urged by both his Company and Battalion commanders to go out had refused to do so, saying that he would stay a little while with his men. He stayed till he met his death the following morning. Darkness found this officer and his depleted platoon lying on the rocky face of the forward slope of the hill feature with the enemy in a similar position on the reverse slope about 200 yards distant. Throughout the night the enemy repeatedly launched fierce attacks in an attempt to dislodge Second Lieutenant Ngarimu and his men, but each counter-attack was beaten off entirely by Second Lieutenant Ngarimu's inspired leadership. During one of these counter-attacks the enemy by using hand grenades succeeded in piercing a certain part of the line. Without hesitation this officer rushed to the threatened area and those of the enemy he did not kill he drove back with stones and with his tommy gun. During another detemiined counter-attack by the enemy part of his line broke. Yelling orders and encouragement he rallied his men and led them in a fierce onslaught back into their old positions. All through the night between attacks he and his men were heavily harassed by machine gun and mortar fire, but Second Lieutenant Ngarimu watched his line very carefully, cheering his men on and inspiring them by his gallant personal conduct. Morning found him still in possession of the hill feature but only he and two unwounded other ranks remained. Reinforcements were sent up to him. In the morning the enemy again counter- attacked and it was during this attack that Second Lieutenant Ngarimu was killed. He was killed on his feet defiantly facing the enemy with his tommy gun at his hip. As he fell he came to rest almost on the top of those of the enemy who had fallen to his gun, the number of whom testified to his outstanding courage and fortitude.'

Ki runga ^



Site map


Footer: